آواز ابوعطا 2 جناب دماوندی ضبط 1307
بیست و دومین اثر ضبط شده محمد فلاحی، مشهور به جناب دماوندی
صفحه گرامافون آواز ابوعطا ۲ جناب دماوندی، اثری است که جایگاه ویژه‌ای در تاریخ موسیقی ایران و بخصوص در دوره ضبط‌های دهه ۱۳۰۰ خورشیدی دارد. این اثر، همچون دیگر آثار منتشرنشده جناب دماوندی، نشان‌دهنده تلفیق هنر آواز ایرانی با تجربه چند دهه فعالیت حرفه‌ای و اشراف بر ردیف موسیقی دستگاهی است. اهمیت این ضبط نه تنها از منظر تاریخی و موسیقایی بلکه به دلیل متن شعری آن که برگرفته از دیوان غزلیات سعدیست، دوچندان می شود.
سال ۱۳۰۷ خورشیدی، زمانی که جناب دماوندی دوباره به استودیوهای ضبط بازگشت، مصادف بود با دوره‌ای از تحولات اجتماعی، سیاسی و تکنولوژیک در ایران. شانزده سال از نخستین ضبط‌های او در ۱۲۹۱ گذشته بود؛ دوران پرحادثه‌ای که شاهد پایان سلسله قاجار و آغاز حکومت پهلوی بود و همچنین جهان پس از جنگ جهانی اول با بحران‌های گسترده روبه‌رو شده بود. در این فاصله، موسیقی ایرانی نیز در آستانه نوسازی و تحول قرار گرفته بود و تکنیک ضبط صدا از روش مکانیکی به سیستم‌های برقی مجهز شده بود. جناب دماوندی در زمان ضبط آواز ابوعطا ۲ پنجاه و شش سال داشت. صدایش دیگر طراوت جوانی را نداشت اما با عمق و پختگی خاصی همراه بود که تجربه زندگی و موسیقی در آن مشهود بود. همان‌گونه که زندگی از شور به آرامش ناشی از پختگی می‌رسد، آواز او نیز از تحریرهای پرهیجان به بیانی آرام تغییر جهت داده بود.
ساختار موسیقایی و نقش نوازندگان در خلق صفحه آواز ابوعطا 2
صفحه آواز ابوعطا ۲ جناب دماوندی، در یکی از گوشه های معروف دستگاه شور اجرا شده است. ابوعطا برخلاف برخی گوشه‌های شور که سرشار از طرب و انرژی‌اند، حالتی شاعرانه و لطیف دارد و شنونده را به تجربه‌ای تأمل‌برانگیز دعوت می‌کند. این گوشه، با ترکیب فضای شور و رنگی از احساساتی عمیق کاملاً با شعر سعدی هماهنگ است. ساختار اثر به گونه‌ای طراحی شده که ابتدا درآمد کوتاهی اجرا می شود و سپس جناب دماوندی با مکث‌های کوتاه و کنترل دقیق صدا وارد می‌شود. تحریرها نرم و متعادل هستند و پایان هر جمله آوازی با فرود آرام صدا در سکوت تکمیل می‌شود. حضور تار و ویولن همراه، هماهنگی میان ردیف های قاجاری، صدادهی نوین و روح تغزل ایرانی را تقویت می‌کند.
صفحه گرامافون ابوعطا ۲ جناب دماوندی نمونه‌ای بارز از تعامل میان ساز و آواز در موسیقی دستگاهی ایرانی می باشد و نشان دهنده درک عمیق این استاد آواز نسبت به نقش تاثیرگذار نوازندگان در خلق این آثار دارد. جناب دماوندی، که پیشینه‌ای چند دهه‌ای در هنر آواز ایرانی و تجربه ضبط صوتی داشت، در زمان خلق این اثر با همکاری برادران نی‌داوود، فضایی خلق کرد که هم پختگی و تجربه او را نشان می‌داد و هم فرصت درخشش و خلاقیت نوازندگان جوان را فراهم می آورد. حضور تار و ویولن در این اثر فراتر از یک همراهی معمولی است و در حقیقت گفتگویی زنده میان ساز و صدا را برقرار می‌کند؛ جایی که هر وقفه آواز با پاسخ‌های ملودیک تار و تزیینات لطیف ویولن، رقص هماهنگ و زیبای واژگان بر بستر موسیقی را به نمایش در می آورد.
تجربه و دانش فنی مرتضی‌خان نی‌داوود، حاصل سال‌ها آموزش نزد شاگردان و استادان بزرگ پیش از دوره دوم ضبط آثار دماوندی، پایه مستحکم و ملودیک قطعه را ایجاد می‌کند و در کنار آن، موسی‌خان با ویولن خود فضایی لطیف و عاطفی می‌سازد که هماهنگی کامل با لحن و بیان آواز دارد. این تلفیق نه تنها نشان‌دهنده مهارت نوازندگان است، بلکه بازتاب نگرش باز جناب دماوندی نسبت به همکاری با جوانان و استعدادهای نوظهور هم عصر خود نیز می باشد؛ همان‌گونه که پیش‌تر در سال ۱۲۹۱، علی اکبر شهنازی نوجوان، در حالی که تنها چهارده سال داشت و توانست در نخستین دوره ضبط آثار جناب، نقش قابل توجهی را ایفا کند، در سال ۱۳۰۷ نیز برادران نی‌داوود با وجود جوانی، فرصت پیدا کردند تا سهم محوری در خلق آثاری ضبط شده داشته باشند و با نوآوری و مهارت خود رنگ و بوی تازه‌ای به صفحات آوازی بخشند.
به این ترتیب، صفحه ابوعطا ۲ جناب دماوندی، نه تنها نمود تسلط و عمق هنری این موسیقیدان به شمار می اید، بلکه نمونه‌ای از تعامل میان نسل‌ها و ایجاد تعادل میان تجربه استادانه و نوآوری جوانان نیز محسوب می‌شود. تار و ویولن در این اثر به جای آنکه صرفاً ساز همراه باشند، با هر حرکت و پاسخ ملودیک گفتگویی زنده برقرار می‌کنند. نتیجه این همکاری، خلق اثری پویاست که هم از نظر موسیقایی غنی و هم از منظر تاریخی و فرهنگی، سندی زنده از روند تحول موسیقی دستگاهی ایران و نگرش باز و تربیت‌گر اساتید قدیم نسبت به نسل‌های بعد از خودشان است.
مروری بر بیوگرافی مرتضی خان نی داوود
مرتضی‌خان نی‌داوود نوازنده و پژوهشگر برجسته تار و یکی از مهم‌ترین چهره‌های موسیقی دستگاهی ایران بود. او در خانواده‌ای یهودی در تهران متولد شد و از کودکی استعدادش در زمینه موسیقی آشکار گردید. پدرش شخصی به نام بالا خان بود که خود با تار و تنبک آشنایی داشت. پدرش وی را نزد رمضان ذوالفقاری، یکی از شاگردان میرزا حسینقلی برد. چندی بعد نزد خود آقا حسینقلی خان فراهانی و سپس درویش خان آموزش ساز نواختن دید. مرتضی‌خان پس از چند سال آموزش و کسب تجربه زیر نظر بزرگان ساز ایران، موفق به دریافت نشان « تبرزین طلایی » شد و توانست در جوانی، ردیف موسیقی ایرانی را به خوبی فراگیرد، تا جایی که بعدها خود شاگردان نامداری از جمله زنده یاد فرهنگ شریف را آموزش داد. شایان ذکرست که مرتضی‌خان در اوایل ۱۳۰۴ مدرسه ای را برای آموزش تار و ردیف موسیقی ایرانی تأسیس کرد که به احترام استادش، درویش نام گذاری شد. او پس از فوت درویش خان مسئولیت آموزش شاگردان را بر عهده گرفت.
یکی از مهم‌ترین همکاری‌های او با قمرالملوک وزیری شکل گرفت؛ مرتضی‌خان با تار خود، بسیاری از آوازها و تصنیف‌های مشهور قمر را همراهی کرد و به شکوفایی استعداد این هنرمند پیشگام در عرصه آواز بانوان ایرانی کمک شایانی کرد. فعالیت‌های او با دیگر خوانندگان معروف مانند جناب دماوندی، ملوک ضرابی، روح‌انگیز، ادیب خوانساری، جواد بدیع‌زاده و غلامحسین بنان نیز ادامه یافت. مرتضی‌خان علاوه بر اجرای زنده، نقش مهمی در ضبط آثار موسیقی ایرانی داشت. او در سال ۱۳۴۸ نزدیک به ۳۰۰ گوشه از ردیف موسیقی ایرانی را اجرا و ضبط کرد. برخی آثار مشهور او عبارتند از پیش‌درآمد اصفهان، که با تنظیم مرتضی حنانه برای مجموعه تلویزیونی «هزاردستان» مورد استفاده قرار گرفت، و قطعاتی مانند مرغ سحر که در طول تاریخ با صدای خوانندگان برجسته اجرا شده است. مرتضی‌خان نی‌داوود، با ترکیب مهارت فنی، آموزش دقیق و همراهی با آوازخوانان برجسته، جایگاهی بی‌بدیل در تاریخ موسیقی ایرانی پیدا کرد و میراث او همچنان برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به موسیقی سنتی ایران الهام‌بخش است.
هنرمندانی که در ضبط آواز ابوعطا 2 جناب دماوندی در سال 1307 شرکت داشتند
جناب دماوندی
خواننده
مرتضی خان نی داوود
نوازنده تار
موسی خان نی داوود
نوازنده ویولن
تحلیل شعر دومین آواز ابوعطای جناب دماوندی
شعر انتخاب شده برای اجرا در صفحه آواز ابوعطا ۲ از دیوان غزلیات سعدی شیرازی برگرفته شده است. این بیت، به رغم سادگی ظاهری، حامل مفاهیم ژرف انسانی و اخلاقی است؛ نشان‌دهنده پذیرش ناپایداری امور دنیا و تمرکز بر حضور و تأثیر شخص محبوب یا معشوق در زندگی می باشد. جناب دماوندی با انتخاب آگاهانه این شعر، نه تنها به زیبایی شعری آن وفادار مانده بلکه با لحنی واضح و دقیق، کلمات را به نحوی بیان کرده که درک پیام شاعرانه برای شنونده آسان و اثرگذار باشد.
ویژگی بارز این صفحه گرامافون، وضوح و شفافیت بیان شعر است؛ هر واژه با دقت وزن‌گذاری و مکث‌های ظریف با هدف انتقال معنا اجرا شده. بر خلاف برخی آثار او که بیشتر بر تحریر و رنگ‌آمیزی صوتی متمرکز بودند، آواز ابوعطا ۲ جناب دماوندی بر خوانش دقیق شعر و وضوح کلام تأکید دارد، به نحوی که هر واژه به شکل مستقل از موسیقی قابل فهم و تأمل است. موضوعی که نشان دهنده آنست که خوانندگان در دوره قاجار، با وجود توانایی شمرده خواندن اشعار با این استدلال که آواز وسیله ای برای فهم شعر نیست و نباید به عنوان زینت اشعار استفاده شود، هنرمندان به اجرای تحریرها و ظرائف آوازی می پرداختند. گویی این مخاطب است که باید گوش خود را تیز کند و با دقتی دو چندان به متن و مفهوم اشعار خوانده شده توسط خوانندگان آن دوره توجه کند. شاید استدلال آنان چنین بوده که مخاطب برای درک بهتر اشعار می تواند به کتاب ها و دیوان های شعر رجوع کند و نباید از خواننده انتظار تلفظ دقیق و شمرده واژگان را داشته باشد.
متن شعر آواز ابوعطا 2 جناب دماوندی
آسوده خاطرم که تو در خاطر منی
گر تاج می فرستی و گر تيغ می زنی
جایگاه آواز ابوعطا 2 جناب دماوندی در تاریخ موسیقی ما
سومین اثر ضبط شده جناب دماوندی در دوره دوم ضبط آثارش با حفظ اصالت ردیف قاجاری و تلفیق با صداهای نوین، نقش مهمی در روند تحول موسیقی ایرانی دارد. آواز ابوعطای 2 مانند دیگر ضبط‌های جناب دماوندی، پلی میان گذشته و آینده موسیقی ما می باشد. حضور نوازندگان شاخص، کیفیت بی‌نظیر ضبط، و انتخاب شعری ژرف و واضح، همه این‌ها باعث شده‌اند که اثر نه تنها برای پژوهشگران موسیقی بلکه برای علاقه‌مندان به فرهنگ و ادبیات ایرانی نیز اهمیت ویژه‌ای داشته باشد. صفحه گرامافون آواز ابوعطا ۲ جناب دماوندی، اثری نادر و تاریخی است که بازتابی از تجربه، مهارت و ذوق هنری یک استاد آواز ایرانی را نشان می‌دهد. وضوح شعر سعدی، تعادل میان تحریر و سکوت، و هم‌نوازی استادانه تار و ویولن، همه دست به دست هم داده‌اند تا اثری کم‌نظیر و بی‌مانند پدید آید. با بازسازی این آثار توسط کیان فلاحی، اکنون امکان شنیدن دوباره این صدای تاریخی فراهم شده است. آثاری که نه تنها قطعات موسیقایی، بلکه اسنادی زنده از گذر زمان، تحول موسیقی ایران و استمرار میراث فرهنگی ما می باشند.
آثار پیشنهادی مرتبط با آواز ابوعطا 2 جناب دماوندی
