آواز مثنوی پیچ جناب دماوندی ضبط 1307
بیست و پنجمین اثر ضبط شده محمد فلاحی، مشهور به جناب دماوندی
جناب دماوندی از جمله معدود خوانندگان دوره قاجار و پهلوی به شمار می آید که صفحات گرامافونی در قالب مثنوی خوانی دارد. این موسیقیدان علاقه زیادی به آثار ادبی کهن پارسی، به ویژه اشعار جلال الدین محمد بلخی مشهور به مولوی یا مولانا داشت. بدین ترتیب او در دوره دوم ضبط آثارش تصمیم گرفت تا دو بیت از مثنوی معنوی را انتخاب و اجرا کند. شعر تاثیرگذاری که همراه با ساز برادران نی داوود با صدای منحصربفرد این خواننده بر صفحات هفتاد و هشت دور شرکت پلیفون ضبط شد.
مثنوی یا مثنوی پیچ در واقع گوشه ای از آواز افشاری است که خوانندگان معمولاً اشعار مولانا را در این قالب اجرا می کنند. شباهت بسیار زیاد آواز معروف زنده یاد استاد محمدرضا شجریان که پیش از اذان در ماه رمضان از رادیو و تلویزیون پخش می شد، همان قطعه ای که با عبارت « این دهان بستی، دهانی باز شد… » شروع می شود، با آواز مثنوی پیچ جناب دماوندی که در سال 1307 خورشیدی ضبط شد، نشان دهنده پیوند ناگسستنی بین سبک آوازی خوانندگان تراز اول ایران در ادوار مختلف می باشد.
شایان یادآوریست که آخرین صفحه ضبط شده از جناب دماوندی، با عنوان اجرای خصوصی که مربوط به سال ۱۳۳۲ خورشیدی است، به آواز مثنوی بیات ترک اختصاص دارد؛ همان آوازی که در حضور جمعی از هنرمندان نامدار آن دوره از جمله صبا، امیرقاسمی، قوامی، طاهرزاده و …، در هشتاد و یک سالگی این هنرمند اجرا و برای همیشه ماندگار شد.
پیوند ادبیات و موسیقی ایرانی در صفحه مثنوی پیچ جناب دماوندی
مثنوی خوانی به عنوان یکی از قالب های آواز افشاری، از دیرباز در میان خوانندگان سنتی ایران جایگاهی ویژه داشته است. این سبک، ترکیبی از تکنیک آوازی و درک عمیق شعر می باشد که خواننده را ملزم میسازد تا علاوه بر حفظ ملودی و ریتم، معانی عمیق اشعار مولانا را نیز منتقل کند. جناب دماوندی با توجه به دانش و ذوق خود در ادبیات و موسیقی، توانست این فرمول را با ظرافتی مثالزدنی ارائه دهد. در دوره او، ضبط گرامافون به عنوان یکی از اولین روش های مستند سازی موسیقی در ایران پدیدار شد و امکان ثبت و حفظ آثار هنرمندان کشور را فراهم آورد. شادروان دماوندی از معدود خوانندگانی بود که برای ضبط صدایش بر صفحات هفتاد و هشت دور گرامافون دعوت شد؛ کاری که باعث گردید تا صدایش برای نسل های آینده نیز باقی بماند.
آثار زنده یاد دماوندی، به ویژه آواز مثنوی پیچ و مثنوی بیات ترک، نه تنها در عرصه موسیقی ما، بلکه در فضای فرهنگی و اجتماعی ایران نیز تأثیرگذار بود. اجرای این آوازها در مجامع تخصصی و هنری، برنامههای رادیویی یا حتی کنسرتهای عمومی، باعث ایجاد پیوندی عمیق میان ادبیات و موسیقی در ذهن شنوندگان می شد، که هم الهامبخش خوانندگان دیگر بود و هم مخاطبین را با زیبایی شگرف موسیقی سنتی ما آشنا میکرد. نمونه ای از این بازتاب را می توان در الهامگیری اساتید بزرگ معاصر یا حتی نسل های بعد او، نظیر طاهرزاده یا اقبال السلطان مشاهده کرد.
آثار جناب دماوندی، با گذشت بیش از یک قرن، توسط کیان فلاحی و تیم های تخصصی موسیقی بازگردانی، بازسازی و پالایش صوتی شده اند تا در عین حفظ کیفیت و وضوح صدا، مخاطبان معاصر نیز بتوانند از این میراث شنیداری ارزشمند بهرهمند شوند. پالایش صوتی، استخراج و دکلمه اشعار صفحات گرامافون جناب دماوندی، نه تنها به معنای حفظ تاریخ موسیقی ایران است، بلکه فرصتی را فراهم می آورد تا نسل های جدید، پژوهشگران و دانشجویان موسیقی نیز با ظرائف تکنیکی، لحن و دیدگاه هنری خوانندگان بزرگ گذشته کشور آشنا شوند.
هنرمندانی که در ضبط آواز مثنوی پیچ جناب دماوندی در سال 1307 شرکت داشتند
جناب دماوندی
خواننده
مرتضی خان نی داوود
نوازنده تار
موسی خان نی داوود
نوازنده ویولن
موسیقی، عرفان و ادبیات ایرانی در آواز مثنوی جناب دماوندی
جناب دماوندی، از برجسته ترین خوانندگان دوران قاجار و پهلوی، در میان آثار خود به آواز مثنوی پیچ اهمیت ویژهای می داد. این قالب آوازی که ریشه در سنتهای دیرینه موسیقی افشاری ایران دارد، ترکیبی از مهارت تکنیکی، انعطاف ملودیک و درک عمیق ادبی است. در اجرای آواز مثنوی پیچ، خواننده نه تنها باید ملودی و ریتم را حفظ کند، بلکه باید معانی عمیق اشعار مولانا را نیز منتقل کند، تجربهای که بهطور همزمان نیازمند تسلط فنی و حس هنری بالاست. یکی از نمونههای برجسته انتخابهای جناب دماوندی، شعری از مولوی است که در صفحه مثنویپیچ اجرا شد.
دو بیت این شعر به وضوح اصل عاشق و معشوق در تفکر عرفانی مولوی را بیان میکند. بیت اول، «عاشقان را هر زمانی مُردنیست، مُردنِ عشّاق خود یک نوع نیست»، به مفهوم عمومی مرگ عاشقانه اشاره دارد؛ مرگی که میتواند جسمانی یا روحانی باشد. در سنت عرفانی، این فوت به معنای فنا در راه عشق یا تجربه ای روحانی شناخته می شود که عاشق برای رسیدن به کمال، آن را با آغوش باز میپذیرد. بیت دوم، «ای خوش آن عاشق که معشوقش خداست، جان او لبریز از رنج و بلاست»، عشق الهی را معرفی میکند. این بیت نشان میدهد که عشق به پروردگار، بالاترین نوع عشق است و خوشبختی حقیقی در گرو این پیوند معنوی محقق می گردد، اگرچه همراه با رنج و آزمایشی سخت است. مولانا تاکید میکند که راه عشق ایزدی همواره با تلاش، صبر و از دست دادن، همراه است؛ از دیدگاه او، رنج و بلا نه تهدید بلکه بخشی از مسیر رشد و تعالی روحانی عاشق به شمار می آید.
متن شعر آواز مثنوی پیچ جناب دماوندی
عاشقان را هر زماني مُردنيست
مُردنِ عُشّاق خود يک نوع نيست
اِي خوش آن عاشق که معشوقش خداست
جانِ او لبريز از رنج و بلاست
آواز مثنوی پیچ جناب دماوندی؛ میراث ماندگار موسیقی عرفانی
شعر آواز مثنوی پیچ جناب دماوندی، دارای ویژگیهای بارز ادبی است. استفاده از تضاد و تقابل میان مرگ و زندگی، رنج و خوشبختی، عشق زمینی یا عشق الهی، حس عمیق معنوی و فلسفی شعر را تقویت میکند و استعارههایی مانند «مرگ عاشق» و «لبریز از رنج و بلا» نمایانگر تجربیات عرفانی و فنا شدن در دنیای مادی هستند. وزن شعری و هماهنگی معنایی بین ابیات بهطور طبیعی با ملودی آواز مثنویپیچ هماهنگ است و بدین سان، انتقال بهتر احساسات را به شنوندگان آسانتر میکند. این ترکیب از معنا، موسیقی و شعور عرفانی باعث میشود مخاطب نه تنها از زیبایی صوتی آواز لذت ببرد، بلکه پیوندی مستقیم با مفاهیم فلسفی و عرفانی مولوی نیز برقرار سازد.
اجرای جناب دماوندی بر پایه قالب مثنویپیچ با دقتی مثالزدنی انجام گرفته است. انعطاف ملودیک اجرا، تغییرات ظریف در ارتفاع صوت و کشش هایی ملودیک، حالت عاطفی هر مصرع را به خوبی منتقل میکند. تار مرتضی خان نی داوود و ویولن برادرش، موسی خان نی داوود نیز، این تاثیرگذاری را تقویت می کند. محمد فلاحی، مشهور به جناب دماوندی، با تسلط کامل بر متن این شعر توانست، هر بیت را به گونه ای اجرا نماید که حتی پس از یک قرن، هنوز هم تاثیرگذار و شنیدنی باشد.
آثار پیشنهادی مرتبط با آواز مثنوی پیچ جناب دماوندی
