آواز افشاری 2 جناب دماوندی ضبط 1291
هفتمین آواز ضبط شده محمد فلاحی، مشهور به جناب دماوندی
يکي از کم کيفيت ترين آثار باقيمانده از کارهای مشترک حسين خان و جناب دماوندی، همين اثر است. برای بازگرداندن صدای ساز نواخته شده در این صفحه گرامافون، تلاش بسياری کرديم، اما متاسفانه به دليل کيفيت پايين ضبط، دور بودن نوازنده از قيف دريافت کننده صدا و قدمت اثر، غايت مورد نظر تيم فنی ما محقق نشد. در آواز افشاری 2 جناب دماوندی، او يکي از سروده های شاعر محبوبش، يعنی لسان الغيب حافظ شيرازی را انتخاب کرده است.
اگرچه صفحه افشاری 2 جناب دماوندی به عنوان یکی از کم کیفیت ترین آثار ضبط شده دماوندی شناخته می‌شود، اما اهمیت آن به هیچ وجه کم نیست. اتفاقاً همین کیفیت پایین، برای پژوهشگران و علاقمندان به تاریخ ضبط موسیقی ایرانی فرصتی فراهم می‌کند تا ببینند در آغاز قرن بیستم، ضبط موسیقی در ایران با چه دشواری ها و محدودیت هایی روبرو بوده است. آن روزها استودیوها بسیار ساده و ابتدایی بودند، گرامافون ها با دیسک های مومی و سوزن های فولادی کار می کردند و هیچ وسیله ای برای تدوین یا ویرایش وجود نداشت. هنرمندان مجبور بودند در یک برداشت، قطعه را کامل اجرا کنند و کوچک ترین صدای اضافی محیط یا خطا در اجرای موسیقی می توانست بر کیفیت اثر تاثیری مستقیم بگذارد.
آواز افشاری 2 جناب دماوندی؛ پشت صحنه ضبط این اثر
حسین خان اسماعیل زاده و جناب دماوندی در تاریخ پنجشنبه 25 مهرماه سال 1291 خورشیدی برای ضبط آواز افشاری 2 گرد هم آمدند. افشاری که خود از متعلقات دستگاه شور است، فضایی عمیق و تأمل برانگیز دارد. استاد دماوندی با انتخاب این آواز نشان داد که به دنبال تجربه فضایی نوین است؛ اجرایی که بتواند ظرفیت های آوایی او را بیشتر آشکار سازد. او در این قطعه یکی از اشعار لسان الغیب حافظ شیرازی را برگزید، شاعری که در قرن ها پیش با زبان نمادین و عارفانه اش توانسته بود دل های بی شماری را مجذوب خود کند. اجرای شعری از حافظ در گوشه افشاری به نوعی یادآور ریشه های معنوی موسیقی ایرانی است.
از سوی دیگر، ضبط دومین آواز افشاری با همراهی حسین خان اسماعیل زاده چالشی جدی برای تیم ضبط بود. حسین خان با کمانچه خود سال ها در محافل خصوصی نواخته بود و صدای سازش برای شنوندگان آشنا بود، اما در ضبط گرامافونی صدای کمانچه ضعیف تر از صدای آواز ثبت می‌شد. این به خاطر ماهیت صوتی ساز و فاصله فیزیکی نوازنده با شیپور گرامافون بود. در حالی که خواننده مجبور بود تقریباً نزدیک به شیپور بایستد، نوازنده معمولاً کمی عقب تر قرار می گرفت تا صداها با هم مخلوط نشوند و همین باعث می گردید تا نوای ساز در صفحه نهایی کمرنگ تر باشد. تلاش های تیم فنی برای جبران این تفاوت با تغییر مکان یا حتی استفاده از چندین شیپور مجزا، چندان نتیجه نداد.
هنرمندانی که در ضبط آواز افشاری 2 جناب دماوندی در سال 1291شرکت داشتند
میرزا حسین خان اسماعیل زاده
نوازنده کمانچه
جناب دماوندی
خواننده
از دیوان حافظ تا ضبط مکانیکی آواز افشاری 2 جناب دماوندی
تاریخ ثبت این صفحه خود گواه دشواری های فنی می باشد. در آن زمان هنوز میکروفون های برقی به ایران نیامده بودند و ضبط مکانیکی تنها راه بود. همه چیز بر اساس لرزش سوزن و انتقال مستقیم صدا به دیسک اصلی انجام می شد. هیچ اکولایزر، میکسر یا حتی تقویت کننده صوتی وجود نداشت. همین مسئله باعث می‌شد کیفیت کارها پایین تر از اجرای زنده باشد. با این حال، در همین شرایط ابتدایی نیز دماوندی و حسین خان توانستند اثری خلق کنند که امروز هم برای پژوهشگران اهمیت دارد.
نکته مهم دیگر، انتخاب شعر حافظ است. حافظ برای دماوندی تنها یک شاعر نبود؛ او مرجع معنوی و الهام بخش بود. در بسیاری از مجالس خصوصی، دماوندی پیش از اجرا دیوان حافظ را باز می‌کرد و شعری برمی گزید. این بار نیز او با نگاه به حافظ، ابیاتی را انتخاب کرد که با حال و هوای افشاری سازگار باشد. آواز افشاری به دلیل خاصیت حزن آلود و فضای تفکری‌اش بستری عالی برای اشعار عرفانی است و این ویژگی با جهان‌بینی حافظ هم‌خوانی دارد.
شنیدن این قطعه افشاری حتی با وجود کیفیت پایین، تجربه‌ای منحصربه‌فرد است. صدای دماوندی با طنین پرصلابت و تکنیک تحریرهایش، در پس خش‌خش و محدودیت‌های صوتی هنوز خود را نشان می دهد. شنونده می‌تواند احساس کند که چگونه خواننده در هر تحریر نفس می گیرد، مکث می‌کند و سپس با قدرت دوباره ادامه می‌دهد. این لحظات زنده باعث می‌شود که حتی نسخه کم‌کیفیت هم جاذبه خاص خود را داشته باشد.
از منظر تاریخی، این صفحه هفتمین ضبط جناب دماوندی در سری نخست آثارش است. او پیش از این شش صفحه دیگر ضبط کرده بود که هرکدام تجربه‌ای تازه محسوب می‌شد. آواز افشاری 2 جناب دماوندی هم که بر اساس شعری از حافظ اجرا شد، همچون دیگر آثار ضبط شده از این هنرمند در سری اول ضبط وی، نشان‌دهنده بلوغ هنری این خواننده است؛ جایی که او به‌خوبی می داند چه می خواهد و چگونه باید آن را اجرا کند، حتی اگر ابزار ضبط با او همراه نباشد. این صفحه همچنین گواه همکاری مداوم دماوندی و حسین خان است؛ همکاری که با وجود تمام چالش ها ادامه یافت و به خلق آثار ماندگاری انجامید.
متن آواز افشاری 2 جناب دماوندی
گر چه مي‌گفت که زارَت بِکُشَم مي‌ديدم
که نَهانَش نظري با منِ دل سوخته بود
تحلیل صفحه گرامافون آواز افشاری 2 جناب دماوندی
در تحلیل فنی این اثر می توان دید که استاد دماوندی چگونه سعی کرده تا ویژگی های گوشه افشاری را برجسته کند. افشاری با مدگردی های خاص خود، فضایی متفاوت از گوشه دشتی یا بیات ترک دارد و خواننده باید کنترل بالایی بر روی صدا و تحریرهایش داشته باشد تا بتواند حس درستی را به مخاطب منتقل کند. پس از شنیدن این اثر متوجه می شویم که جناب دماوندی با دانشی عمیق از موسیقی سنتی ایران، این کار را به خوبی انجام داده است. او در دومین قطعه افشاری اش، از تحریرهای کوتاه و سکوت های حساب شده استفاده کرده تا فضای شعر حافظ بهتر درک شود.
حسین خان اسماعیل زاده نیز با کمانچه خود فضایی مکمل ایجاد کرده است. هرچند صدای ساز در ضبط ضعیف تر شنیده می شود، اما اگر با دقت گوش دهید، می توانید پاسخ های کوتاه و بداهه های او را تشخیص دهید. این بداهه ها نشان از تجربه و پختگی بالای هر دو موسیقیدان دارد. گفت‌وگویی موسیقایی و زنده که به صفحه گرامافون آواز افشاری 2 جناب شخصیت می دهد.
از دیدگاه پژوهشگران، آواز افشاری 2 جناب دماوندی نمونه خوبی برای بررسی تعامل شعر و موسیقی می باشد. حافظ با زبان نمادین خود دنیایی می‌سازد که در آن عشق، عرفان، سیاست و زندگی روزمره در هم آمیخته است. افشاری با حالت عرفانی و عمیق خود دنیایی چندلایه را با فرمی شنیداری به تصویر می کشد. وقتی جناب دماوندی ابیات حافظ را می‌خواند، شنونده احساس می کند که شعر و موسیقی یکدیگر را کامل کرده اند.
حتی مشکلات فنی ضبط نیز از ارزش پژوهشی صفحه آواز افشاری 2 جناب دماوندی کم نکرده است. تیم مرمت صدای ما بارها تلاش کردند تا این صفحه را بازسازی کنند، از روش‌های دیجیتال برای حذف نویزها استفاده کردند، فرکانس های صوتی را تقویت کردند و حتی از فناوری هوش مصنوعی بهره بردند. اما محدودیت های اصلی به دلیل فاصله فیزیکی نوازنده و کیفیت مواد خام بود و چون خط قرمز ما تغییر ماهیت و جنس صدای خواننده و نوازندگان بود، هنوز هم به نتیجه ایده آل نرسیده ایم. این صفحه همچنین سندی از وضعیت اجتماعی و فرهنگی اواخر دوره قاجار است. در سال 1291 خورشیدی، ایران تازه از انقلاب مشروطه گذر کرده بود و در میانه تحولات سیاسی اجتماعی قرار داشت و موسیقی هم از این تحولات بی تأثیر نبود. ضبط چنین آثاری نشان می دهد که هنرمندان ایرانی تا چه اندازه تلاش می کردند تا هنر خود را در قالب های نوین عرضه کنند و چگونه در برابر محدودیت های فنی مقاومت می کردند.
اگر چه امروز نسخه اصلی این صفحه بسیار کمیاب است، اما همان معدود نسخه های باقی مانده در آرشیوهای خصوصی و عمومی، گواهی بر تاریخ موسیقی ایرانی است. این آثار نشان می‌دهد که چگونه نسل های پیشین با امکانات محدود، میراثی ساخته اند که ما هنوز هم از آن بهره می‌بریم. در نهایت آواز افشاری 2 جناب دماوندی که با شعری از حافظ شیرازی اجرا شد، هرچند از نظر صوتی کم کیفیت می باشد، اما از نظر تاریخی، فرهنگی و هنری جایگاهی والا دارد. این صفحه نشان می‌دهد که حتی در محدودیت ها نیز می توان خلاق بود و اثری ماندگار را بوجود آورد. صداقت اجرا، جسارت انتخاب شعر و تلاش برای ضبط در شرایط دشوار همه عواملی هستند که به این صفحه ارزش می دهند.
امروزه گوش دادن به این صفحه ما را نه فقط به گذشته موسیقی بلکه به فضای فکری و اجتماعی آن دوران می برد. شنیدن صدای استاد دماوندی، شنیدن کمانچه حسین خان در پس زمینه خش خش صفحه، همه تجربه ایست که ما را به زمانه ای می برد که موسیقی هنوز در حال یافتن راه های نوینی برای بقا و رشد خود بود. این صفحه یادآور این حقیقت است که هنر، حتی در سخت‌ترین شرایط، راهی برای بیان خود پیدا می کند.
آثار پیشنهادی مرتبط با آواز افشاری 2 جناب دماوندی
