آواز باد بهاری جناب دماوندی ضبط 1291

تصنیف باد بهاری؛ آواز جناب دماوندی بر اساس سروده عارف قزوینی

میان شیخ محمد دماوندی و ابوالقاسم عارف قزوینی، آشنایی و احترامی متقابل و عمیق وجود داشت. دوستی ریشه داری که به دوران جوانی آنان باز می گشت. وقتی که استاد سید جعفر لاهیجی با آموزش پایه های موسیقی دستگاهی به محمد دماوندی جوان، افقی جدید را به رویش گشود و دقیقاً کمی بعد استاد عارف شد. وقتی عمارت علی قلی خان بختیاری (سردار اسعد دوم) در تهران، محل گردهمایی روشنفکران دوره ناصرالدین شاه بود و جناب دماوندی و عارف قزوینی همف در کنار سایر هنرمندان نظیر عبدالحسین اورنگ (شیخ الملک) به آن جا رفت و آمد داشتند. باری، هر دو هنرمند از جمله پیشگامان فرهنگ و آزادی‌خواهان تجددخواه عصر مشروطه بودند و در گردهمایی‌های ادبی و موسیقایی آن دوران، به ویژه در تهران و قزوین، بارها با یکدیگر همنشین بودند. عارف در خاطراتش از برخی خوانندگان یاد کرده که تصانیف او را با جان و دل و احساس ملی اجرا کرده‌اند؛ برخی محققان بر این باورند که یکی از آنان جناب دماوندی بوده.

ابوالقاسم عارف قزوینی که خود تصنیف را ابزاری برای بیان دردهای اجتماعی و فرهنگی می‌دانست، آن دسته از خوانندگانی را می پسندید که صدایشان رنگ حزن، اندیشه و وطن‌ دوستی داشته باشد. این ویژگی‌ ها دقیقاً در صدای شش دانگ استاد دماوندی هویدا بود؛ صدایی که نه‌ فقط گستره و قدرت بالایی داشت، بلکه جلوه گر درد درونی و آگاهی اجتماعی مردم آن دوره بود. جناب چه پیش از مشروطیت و چه پس از آن، تصانیف متعددی از عارف قزوینی و میرزاده عشقی را در خلال کنسرت‌های خیریه، مراسم ملی یا جشن های گوناگون اجرا کرد. محمد فلاحی در آن برنامه‌ ها، معمولاً آوازهایش را با اشعار کلاسیک آغاز می‌ کرد و سپس تصانیفی از شاعران نوگرای معاصر می‌خواند. بنابراین شاید بتوان بدین شکل نتیجه گیری کرد که اجرای تصنیف باد بهاری از سوی جناب دماوندی، نه اقدامی تصادفی، بلکه نشانه‌ای از باور و گرایش درونی‌اش نسبت به اندیشه‌های وطن‌ دوستانه‌ و ملی گرایانه عارف بوده است.

مروری کوتاه بر تصنیف باد فرح بخش بهاری

در تاریخ موسیقی ایران، آثاری وجود دارند که تنها یک قطعه هنری نیستند؛ بلکه روایتگرِ روح زمانه اند. صفحه آواز باد فرح‌بخش بهاری هم جز همین مواردست؛ شعری که میان امید و اندوه، میان امید به آزادی و شکست، قرار دارد. اما آنچه این تصنیف را به قله ای ممتاز در تاریخ موسیقی مبدل می‌کند، اجرای آن توسط جناب دماوندی می باشد؛ خواننده‌ای که معمولاً فقط آواز اجرا می‌کرد و جز این اثر، هیچ تصنیف دیگری از او ضبط نشده است. آواز باد بهاری جناب دماوندی که در برخی لیبل‌ های صفحه با عنوان بیات و رِنگ شناخته می‌شود، در واقع بر پایه‌ شعر معروف باد فرح‌بخش بهاری، سروده عارف قزوینی اجرا گردید. اثری که به سال ۱۲۹۱ خورشیدی در واپسین روزهای ضبط صفحات شرکت گرامافون در تهران، با صدای جناب دماوندی و همراهی تار علی‌اکبر شهنازی، بر روی صفحه‌ گرامافون ثبت شد.

بهاری که بوی اندوه می‌ داد …

عارف تصنیف باد فرح‌ بخش بهاری را چند ماه پس از سرودن تصنیف مشهور شُوستِر سرود؛ یعنی در اواخر سال‌ 1329 قمری برابر با 1290 خورشیدی، دقیقاً یک سال پیش از خوانده شدن آن توسط جناب دماوندی و هنگامی که جنبش مشروطه دچار آشفتگی و سرخوردگی های شدید گردید. او در یادداشت‌ های خود نوشته: « این تصنیف را در حال یأس و ناامیدی از وطن ساختم. »

به همین دلیل هم فضای شعر میان طبیعت و سیاست، میان امید و حسرت در نوسان است. در ظاهر، شاعر از بهار و باد و گل سخن می‌گوید، اما در عمق، از وطن، آزادی و خیانت. از همین منظر، باد بهاری که قاعدتاً باید طراوت به همراه آورد، پیراهن عصمت گل را می‌درد؛ یعنی پاکی و زیبایی وطن را می‌شکند. مرغ قفس نیز که نماد انسان آزاده‌ است، در بند افتاده و کبک دری هم به سبب خودسری و لجاجت، شکار شاهین های آسمان سیاست می‌شود.  این ها همه تصویر آزادی‌خواهانی است که به‌ خاطر بی‌تدبیری و غرور در دام استبداد افتادند. عارف در این شعر، همچون بسیاری از تصنیف‌هایش، طبیعت را آینه‌ اجتماع می بیند. باد، گل، کبک و شاهین، همگی نقش‌هایی استعاری دارند:

باد فرح‌بخش، نماد جریان تازه‌ی آزادی پس از مشروطه است. گل، نماد وطن پاک و لطیف. کبک دری، نماد آزادی‌خواهان مغرور. شاهین چرخ، نماد قدرت استبدادی و مرغ قفس، یا ملت در بند، در حقیقت خودِ شاعر است. به‌ بیان دیگر، عارف در قالب طبیعت، تراژدی ملت خود را بازگو کرده است؛ تراژدیی که در آن، آزادی با شور آغاز شده و با شکست و خون‌دل به پایان می رسد.

نغمه امید در قفس ناامیدی

در میانه‌ شعر، عارف از ناله‌ مرغ قفس سخن می‌گوید: « تا به گلستان رسید » و صدایی که جامعه می‌شنود، اما پاسخی بدان نمی‌دهد. او از سرنوشت کبک دری می‌گوید که در اوج پرواز، طعمه‌ شاهین شد. و در پایان، خویشتن را پرنده‌ای می‌بیند که در قفس، بال و پرش ریخته، چنان که می گوید: « تا به قفس اندرم، ریخته یکسر برمف باید از سر گذشتف شاید از این در پرید. »

اینجا نقطه‌ عطف شعر است؛ جایی که از دلِ یأس، جوششی از ایمان و امید برمی‌خیزد. عارف قزوینی به صراحت می‌گوید: برای رها شدن باید از « سر » گذشت؛ باید از خود، از ترس ها و آسایش کوتاه مدت عبور کرد تا شاید بتوان از این قفس بیرون پرید. این بیت، نه‌ فقط در معنای فردی، بلکه در سطح اجتماعی نیز پیام روشنی دارد: آزادی، بدون فداکاری و از خودگذشتگی ممکن نیست. در همین چند مصراع، عصاره‌ اندیشه‌ سیاسی و عرفانی عارف نهفته است: رهایی از خویشتن، راه رسیدن به آزادی را هموار می کند.

در کشاکش با روزگار

در بخش پایانی شعر، زبان شاعر رنگی از طعنه و کنایه به خود می‌گیرد: « کشمکش و گیر و دار اگر گذارد، کج‌ روی روزگار اگر گذارد. » عارف از روزگار می‌پرسد: آیا این آشوب و کژی، مجال خواهد داد تا من دوباره نفس تازه کنم؟ و در ادامه، با طنینی از طرب و غم توأمان می‌گوید: « پای گل از باده‌تر کنم دماغی، نیش جگرخوار خار اگر گذارد. » در اینجا گل، نماد وطن است؛ باده، نشانه‌ی شور زندگی و آزادی؛ و خار، دشمن و رقیب. اگر خار زمانه مجال دهد، باز می‌خواهم در کنار گل باده بنوشم و شادی کنم، اما این شادی تنها زمانی ممکن است که وطن از بند آزاد شود. در بیت‌ های پایانی، شاعر بار دیگر از دلِ بی‌قرار خود می‌گوید: « این دل بی‌اختیار اگر گذارد، گوشه کنم اختیار اگر گذارد. » دلش آرام نمی‌ گیرد، زیرا هنوز در بندِ درد مردم است. در پایان هم با قدرتی شاعرانه، سروده اش را چنین به پایان می‌ برد: « ز آه دل آتش زنم به عمر بدخواه، دیده خونابه‌ بار اگر گذارد. » این پایان، بازگشت از یأس به خشم مقدس است. شاعر، اشک را به آتش و رنج را به مقاومت بدل می‌کند.

نقش عارف در تاثیرگذاری آواز باد بهاری جناب دماوندی

عارف قزوینی نه‌ فقط یک شاعر، بلکه موسیقیدانی حساس و آگاه به ساختار دستگاه‌ها بود. او بسیاری از اشعار خود را بر پایه‌ ملودی‌های مشخص در دستگاه‌های ایرانی سروده است. تصنیف باد فرح‌بخش بهاری در آواز بیات ترک؛ آوازیست که از نظر طبع، میان اندوه و تفکر قرار دارد، جایی میان شور و ماهور. بیات ترک، بهترین بستر برای بیان حالات تأمل‌آمیز و درون‌گرایانه است؛ احساسی که در شعر عارف موج می‌زند: اندوهی عمیق همراه با نوری از امید. از نظر موسیقایی، ملودی این تصنیف ساده اما پرنفوذ است. میزان آن چهارچهار است و تکرار ملودی، فضای هم‌خوانی و جمعی می‌آفریند؛ ویژگی که باعث شد تصنیف در محافل عمومی و گردهمایی‌های آزادی‌خواهان نیز خوانده شود. در عین حال، خط ملودی، فراز و فرودهایی دارد که بازتاب احوال شاعر است: آغاز آرام و امیدبخش، اوج در بخش میانی (در جملات مربوط به مرگ کبک و اندوه قفس)، و سپس بازگشت به طمأنینه‌ غم‌انگیز در پایان.