آواز بیات ترک 2 جناب دماوندی ضبط 1307
بیست و ششمین اثر ضبط شده محمد فلاحی، مشهور به جناب دماوندی
شانزده سال پس از نخستین ضبط آواز بیات ترک جناب دماوندی، یعنی همان اثری که به سال ۱۲۹۱ خورشیدی و با همراهی تار علی اکبرخان شهنازی، فرزند چهارده ساله میرزا حسینقلی خان فراهانی، و با لیبل شرکت « گرامافون رکورد » ثبت شده بود، این هنرمند صاحب سبک دوباره برای ضبط آوازهایش دعوت شد.
بدین ترتیب در میانه دومین دوره ضبط آثار جناب دماوندی در سال 1307 خورشیدی، که این بار توسط شرکت « پلیفون رکورد » و با همراهی تار مرتضی خان نی‌داوود و ویلن موسی خان نی‌داوود انجام می گرفت، او آواز تازه‌ای را با عنوان « بیات ترک ۲ » اجرا کرد. این اثر که بر روی صفحات گرامافون و با لیبل های زرد رنگ و در استودیو تجارتخانه عزرا میرحکاک در تهران ضبط شد، از جمله درخشان ترین نمونه های همکاری او با برادران نی‌داوود و از شاخص ترین اجراهای بیات ترک در تاریخ موسیقی ایران به شمار می رود. از دیگر نکات مهم این دوره ضبط آثار جناب دماوندی باید به پیشرفت تکنولوژی ضبط صدا که از حالت مکانیکی به شیوه ضبط برقی مدبل شده بود هم اشاره کرد. تغییری که موجب گردید که صدای خوانندگان و نوازندگان آثار با جزییات و کیفیت بیشتری نسبت به دوره های پیشین شنیده شود.
از همراهی تار شهنازی تا همنوازی ساز نی داوود
در میان مجموعه آثار ضبط شده این خواننده صاحب سبک، آواز بیات ترک ۲ جناب دماوندی جایگاهی خاص و منحصربفرد دارد؛ نه فقط از بُعد تاریخی آن، بلکه به سبب بلوغ هنری و روحی خواننده ای که در آن سالیان یکی قله های آواز ایرانی بود. این صفحه گرامافون، با همراهی تار مرتضی نی داوود و ویولن موسی خان نی‌داوود، دو نوازنده موفق آن دوره اجرا شد. جناب دماوندی که با نام شناسنامه ای محمد فلاحی شناخته می شد، در میان خوانندگان دوران قاجار و پهلوی، جایگاهی استثنایی دارد. او از جمله خوانندگان پیشگام ایرانی بود که هم فضای سنتی مجالس و محافل موسیقایی را تجربه کرد و همچنین پای به دنیای مدرنِ ضبط صفحات موسیقی گذاشت.
هنگامی که تکنولوژی گرامافون به تازگی راهش را به کشور باز کرده بود و هنوز شرایط ضبط صدا بسیار ابتدایی و محدود بود، دماوندی با قدرت صدایی خود، تسلط فنی بالا، و درک عمیقش از شعر و موسیقی سنتی، توانست آثارش را با کیفیتی اجرا کند که با وجود گذشت بیش از یک قرن، شنیدنشان احساسی وصف ناپذیر از شوق را در روح و جان اهل هنر بر می انگیزد. آواز بیات ترک ۲ جناب دماوندی در دوره‌ای ضبط شد که صدای او به پختگی کامل رسیده بود. نخستین سری ضبط آوازهای او در سال ۱۲۹۱ انجام شده بود و عمدتاً شامل اجرای دستگاه های کلاسیک آن دوران بود. اما در سری دوم، که به فاصله ای بیش از شانزده سال انجام می شد، نوعی بلوغ در بیان، انعطاف در تحریرها و قدرت بیشتر در انتقال عاطفه پدیدار است. این صفحه آواز بیات ترک، عصاره این تجربه و سال‌ها معاشرت با بزرگان موسیقی سنتی ایران بود؛ گویی خود او به نقطه ای رسیده بود که دیگر نه در پی اثبات مهارت، بلکه در پی بیان درونی‌ترین احساسات انسانی است.
هنرمندانی که در ضبط آواز بیات ترک 2 جناب دماوندی در سال 1307 شرکت داشتند
جناب دماوندی
خواننده
مرتضی خان نی داوود
نوازنده تار
موسی خان نی داوود
نوازنده ویولن
آواز بیات ترک 2؛ ماندگاری صدای جناب دماوندی بر صفحات پلیفون
شادروان دماوندی، همچون بسیاری از آوازخوانان اصیل، شعر را خود انتخاب می کرد. او با شناختی که از لحن و بار عاطفی هر دستگاه داشت، به درستی می دانست که بیات ترک مناسب ترین فضا برای بیان اندوه، فراق و در عین حال امید پنهان در دلِ عاشق است. این شعر سعدی، که با زبانی نرم اما اندوه بار سخن از جدایی و وفاداری می گوید، کاملاً با درون مایه بیات ترک هم‌خوان شده است. بیات ترک از شاخه های دستگاه شور به شمار می آید؛ لحنی دارد سیال میان غم و رهایی، و از این رو هم برای سروده های عرفانی و هم برای عشق دنیایی به کار رفته است. در موسیقی دستگاهی، بیات ترک جایی میان حزن و تذکار دارد، و همین حالت است که اجرای دماوندی را تا این اندازه مؤثر و انسانی می کند.
در آن زمان فضای ضبط استودیوی شرکت پلیفون رکورد در تهران، حالتی نیمه تجربی داشت. هنوز امکانات ضبط محدود و دستگاه های صدابرداری و حساسیت آن تجهیزات پایین بود. اما خبر خوب، افزوده شدن تکنولوژی رکورد صدا به وسیله تکنولوژی نوظهور برق بود. اختراعی که باعث افزایش کیفیت صدای خواننده نسبت به دوره های پیشین می شد. در ضبط سال 1307، اجرا کننده باید دقیقاً روبروی بوق بزرگ گرامافون می ایستاد و صدا را با قدرت و کنترل فنی به گونه ای می‌خواند که بر صفحه مومی گرام نقش می بست. استاد دماوندی از جمله خوانندگانی بود که به خوبی با این شیوه ضبط آشنا بود؛ صدای او نه فقط توان لازم را داشت، بلکه با وجود شدت صدا، وضوح و لطافتش را از دست نمی داد. همین ویژگی سبب شد تا آثار این هنرمند در مقایسه با بسیاری از ضبط های هم دوره او، دارای وضوح و حجم صوتی بالاتری باشد.
حضور برادران نی داوود در کنار جناب دماوندی بسیار به ارزش موسیقایی اثر افزوده است. مرتضی و موسی نی‌داوود، از شاگردان میرزا حسینقلی خان فراهانی و هم دوره علی اکبر شهنازی بودند و تسلط قابل توجهی بر ردیف‌های سازی مکتب میرزا حسینقلی خان داشتند.
از منظر فنی هم، ضبط آواز بیات ترک ۲، نمونه درخشانی از مهندسی صوت در ایران آن روزگار به شمار می آید. شرکت پلیفون رکورد که از جمله شرکت های فعال آلمانی در حوزه ضبط صفحات گرامافون بود، در دهه ۱۳۰۰ خورشیدی فعالیتی قابل توجه در ایران داشت. نمایندگی این شرکت در تهران بود و در دهه نخست حکومت پهلوی، طی چند دوره از هنرمندان ایرانی برای ضبط رسمی آثارشان دعوت کرد. انتخاب جناب دماوندی توسط این شرکت مهم بین المللی، خود گواهی بر اعتبار و محبوبیت او در میان مردم ایران، موسیقیدانان و متخصصان آن دوره است. صفحات پلیفون با نشان مخصوص و شماره‌گذاری دقیق عرضه می‌شدند و امروزه بسیاری از نسخه هایشان در مجموعه های شخصی و آرشیوهای بین‌المللی نگهداری می شوند.
متن شعر آواز بیات ترک 2 جناب دماوندی
شبِ فِراق که داند که تا سحر چند است
مگر کسي که به زندانِ عشق دربند است
پيامِ من که رساند به يارِ مِهر گُسَل
که برشکستي و ما را هنوز پيوند است
آوازهای جناب دماوندی؛ فوران دوباره آتشفشانی خفته
اهمیت این صفحه گرامافون فقط از جنبه صوتی یا تاریخی آن نیست، بلکه به لحاظ فرهنگی و زیبایی شناختی نیز نشانه پیوند نسل‌هاست. استاد دماوندی در زمانی می خواند که جامعه ایران در حال گذار از سنت به مدرنیته بود؛ هم حکومت، هم شهرنشینی، هم شیوه معاش و حتی موسیقی در حال تغییر بود. اما او در میان این تحولات، با وفاداری به ریشه های آواز دستگاهی و بهره‌گیری از فنون جدید ضبط، توانست پلی میان گذشته و آینده برقرار کند. به بیان دیگر، صفحه بیات ترک ۲ جناب دماوندی، فقط یک قطعه موسیقایی نیست، بلکه سندی زنده از نسل هنرمندان هوشمندیست که می دانستند چگونه می توانند در جهان مدرن، صدای سنت را زنده نگاه دارند.
برای شنوندگان امروزی، درک ظرایف این اجرا تنها با گوش دادن دقیق آن ممکن است. اکنون می توانیم ظرافت های هر فرود یا تحریرهای منحصربفرد جناب را بهتر حس کنیم؛ و اگر با دقت به متن شعر گوش دهیم، در خواهیم یافت که هر واژه چگونه در صدای خواننده جانی تازه گرفته است. تار مرتضی خان و ویولن موسی خان نی داوود در سراسر اجرا، همانند نسیمی که از کوه دماوند می وزد، صدای خواننده را احاطه کرده؛ گاه چون سایه ای ملایم، گاه چون پژواکی که در دامنه های البرز می پیچد.
از نگاه تحلیلی و پژوهشی، آواز بیات ترک ۲ جناب دماوندی یکی از منابع مهم برای مطالعه سیر تکامل آواز ایرانی در دوره گذار از قاجار به پهلوی می باشد. این اثر نشان می دهد که چگونه سنت بداهه خوانی و ردیف‌محوری، در مواجهه با محدودیت های زمانی و فنی ضبط، سربلند بود. همچنین بررسی دقیقتر میان آواز بیات ترک ۱ و صفحه بیات ترک ۲ نشان می دهد که چگونه او از جوانی تا میانسالی، در بیان آوازی‌اش از جسارت و سرعت به سمت تأمل و عمق حرکت کرده است.
در پایان می توان گفت که آواز بیات ترک ۲ نه تنها یکی از آثار شاخص جناب دماوندی، بلکه یکی از ستون های اصلی حافظه شنیداری موسیقی ایرانی به شمار می آید. اثری که در آن، تکنیک، احساس، و فرهنگ در نقطه ای متعادل به هم می رسند. امروز و پس از پالایش صوتی آثای این هنرمند می توان گفت که صدای او از دل تاریخ برآمده، اما هنوز زنده است؛ همچون آتشفشانی که پس از سال ها دوباره فوران می کند و دیگر خفته نیست. صدایی که هنوز هم می پرسد: « شب فراق که داند که تا سحر چند است؟ »
آثار پیشنهادی مرتبط با آواز بیات ترک 2 جناب دماوندی
