آواز بیداد جناب دماوندی ضبط 1291
سومین اثر ضبط شده محمد فلاحی، مشهور به جناب دماوندی
آواز بیداد که گوشه‌ای از دستگاه همایون می‌باشد، دومین قطعه‌ای بود که در تاریخ بیست و پنجم مهرماه سال ۱۲۹۱ خورشیدی رکورد شد. اجرای این اثر با تمرکز خواننده بر تحریرهایی متنوع و منحصربه‌فرد شکل گرفته است. اگرچه این آواز همراه با اجرای کمانچه میرزا حسین‌خان اسماعیل زاده به زیبایی هر‌چه تمام انجام شده، اما به دلیل کیفیت پایین ضبط صدا، استخراج شعر، حداقل با تکنولوزی امروزی ناممکن به نظر می رسد.
این ضبط را می‌توان یکی از ارزشمندترین و در عین حال اسرارآمیزترین آثار ثبت شده از استاد دماوندی دانست؛ چرا که از یک سو نمونه‌ای نادر از اجرای گوشه بیداد در دستگاه همایون در سال‌های آغازین ضبط موسیقی ایرانیست و از سوی دیگر، به‌دلیل مشکلات فنی و محدودیت‌های فناوری رکورد صدا به وسیله دستگاه گرامافون در آن دوران، بخشی از اطلاعات ثبت شده این قطعه برای ما ناشناخته مانده است.
گوشه بیداد در دستگاه همایون جایگاه ویژه‌ای دارد. این گوشه با فضا و حالت حزن‌آلود، اندیشناک و در عین حال باشکوه خود، بستر مناسبی برای بیان اشعار عمیق و پرمغز بوده است. خوانندگان بزرگ موسیقی ایرانی همواره بیداد را به عنوان عرصه ای برای نشان دادن توانایی های آوازی خود می دانستند. استاد دماوندی نیز با انتخاب این گوشه در دومین روز ضبط آثارش، نشان داد که نه تنها به دستگاه های اصلی موسیقی ایرانی تسلط دارد، بلکه گوشه های شاخص و سنگین آن را نیز به خوبی می‌شناسد.
صفحه گرامافون بیداد جناب دماوندی؛ هم آوایی کم نظیر کمانچه و آواز
اجرای آواز بیداد جناب دماوندی با همراهی کمانچه میرزا حسین خان، ترکیبی اصیل از دو عنصر بنیادین موسیقی ایرانی را پدید آورده است: آواز و ساز زهی. ساز کمانچه در اینجا نه فقط همراهی کننده صدای خواننده است، بلکه با پاساژها و کشش های آرشه ای خود، فضای احساسی بیداد را دو چندان می کند. حضور چنین نوازنده ای نامدار در کنار استاد دماوندی نشان از اعتبار و جایگاه او دارد؛ زیرا در آن دوران، کمانچه نوازان برجسته معمولاً تنها در محافل خصوصی یا مجالس خاصی که موسیقیدانان مهم در آن بودند، حاضر می‌شدند.
تمرکز خواننده بر تحریرهای متنوع و منحصر به فرد، یکی از ویژگی های برجسته این قطعه است. تحریرهای آوازی در دستگاه همایون و به ویژه در گوشه بیداد، به‌دلیل فاصله‌های خاص و حرکت های ملودیک ویژه، دشوارتر از بسیاری دیگر از گوشه هاست. دماوندی با مهارت خود، این تحریرها را به فرمی اجرا می‌کند که نه فقط به اصالت همایون پایبند می‌ماند، بلکه رنگ سبک شخصی خود را نیز بر آن می افزاید.
هنرمندانی که در ضبط آواز بیداد جناب دماوندی در سال 1291شرکت داشتند
جناب دماوندی
خواننده
میرزا حسین خان اسماعیل زاده
نوازنده کمانچه
آواز بیداد جناب دماوندی؛ چالش های ضبط و ارزش پژوهشی این صفحه گرامافون
یکی از نکات مهم و در عین حال چالش برانگیز صفحه آواز بیداد جناب دماوندی، کیفیت پایین صداست. فناوری گرامافون در آن سال‌ها هنوز در مراحل اولیه بود و مشکلاتی چون محدودیت بازه فرکانسی، نویز زمینه، و حساسیت بالا به شرایط محیطی، سبب می شد که برخی از ظرایف آواز و حتی متن شعر به خوبی ثبت نشود. در نتیجه، امروز پژوهشگران با اثری مواجه اند که از نظر موسیقایی ارزشمند اما از نظر متن شعری مبهم است. این امر خود نشان دهنده دشواری های پژوهش در آرشیوهای صوتی اولیه ایران است. این وضعیت از زاویه‌ای دیگر، حتی ارزش صفحه آواز بیداد جناب دماوندی را بیشتر می کند؛ چرا که با وجود ناتوانی در استخراج کامل شعر، تحریرها، مدولاسیون‌ها، و ساختار آوازی به‌قدری روشن و دقیق ثبت شده‌اند که می‌توانند منبعی بی بدیل برای مطالعه شیوه اجرای بیداد در اوایل قرن چهاردهم خورشیدی باشند.
انتخاب آواز بیداد به‌عنوان دومین قطعه ضبط شده در آن روز نیز خود حامل معناست. پس از اجرای مخالف در دستگاه سه‌گاه، دماوندی به سرعت به دستگاه همایون می رود و در آن گوشه‌ای را انتخاب می‌کند که هم از نظر تکنیکی دشوار است و هم از نظر بار احساسی غنی. این حرکت نشان دهنده اعتماد به نفس و گستره وسیع هنری اوست. بسیاری از خوانندگان در آن دوران ترجیح می دادند تنها یک یا دو دستگاه را در ضبط‌هایشان اجرا کنند، اما دماوندی در همان روز دوم، دو دستگاه اصلی و متفاوت را به ثبت می رساند.
آواز بیداد جناب دماوندی؛ پیوند مدرنیته و سنت در دوره قاجار
از نگاه اجتماعی و فرهنگی، ضبط آواز بیداد جناب دماوندی نشان دهنده پیوند سنت‌های موسیقایی ایران با فناوری جدید است. در روزگاری که هنوز بسیاری از هنرمندان نسبت به ضبط آثار خود تردید داشتند، دماوندی با جسارتی مثال زدنی همراه با تعدادی انگشت شمار از موسیقیدانان برجسته آن زمان به استودیو تجارتخانه مسیو هامپارتسوم هایراپیان رفت و دشوارترین گوشه ها را در مدت زمانی محدود اجرا کرد. این اقدام سبب شد که بخشی از میراث شنیداری ایران برای نسل‌های بعد هم محفوظ بماند.
از منظر نوازندگی، کمانچه میرزا حسین خان اسماعیل زاده در این اثر جایگاه ویژه‌ای دارد. کمانچه با صدای گرم و طنین کشیده خود، مکملی بی‌نظیر برای فضای حزن‌آلود بیداد است. کشش‌های نرم آرشه، تغییرات دینامیک و پاسخ‌های ملودیک او به آواز دماوندی، شنونده را به تجربه‌ای شنیداری می‌برد که هم شخصی است و هم جمعی؛ تجربه‌ای که در آن صدای انسان و ساز به‌گونه‌ای یکپارچه درمی آمیزند. همچنین این ضبط نمونه‌ای نادر از نقش کمانچه در ضبط‌های اولیه موسیقی ایرانی است. بسیاری از ضبط‌های آن دوران با تار یا سه‌تار انجام می‌شد، در حالی که حضور کمانچه کمتر دیده می‌شود. این امر خود سندی است از تنوع سازبندی در آثار استاد دماوندی و نوآوری او در انتخاب همراهان موسیقایی.
این اثر همچنین پرسشی جالب برای پژوهشگران ایجاد کرده است: شعر انتخابی چه بوده است؟ اگرچه کیفیت ضبط مانع از استخراج دقیق متن شعر شده، اما می‌توان به کمک تطبیق ساختار آواز، تحلیل فواصل و کشش‌های صوتی، حدس‌هایی در مورد نوع و مضمون شعر زد. برخی پژوهشگران معتقدند که دماوندی در این ضبط، شعری عارفانه یا اخلاقی از یکی از شاعران معاصر یا کلاسیک را خوانده است که با حال‌وهوای بیداد هماهنگ باشد. هرچند این موضوع هنوز در حد فرضیه است، اما خود گواهی بر جذابیت پژوهشی صفحه آواز بیداد جناب دماوندی می باشد.
در نهایت می‌توان گفت آواز بیداد دماوندی با همراهی کمانچه میرزا‌حسین‌خان در روز بیست و پنجم مهرماه سال ۱۲۹۱، سندی صوتی از تلاقی هنر اصیل و فناوری جدید است. این ضبط، ضمن آن‌که نمونه‌ای از اجرای گوشه بیداد در اوایل قرن چهاردهم خورشیدی است، یادآور شجاعت هنرمندانی است که با وجود محدودیت‌های فنی، آثار خود را برای آیندگان به یادگار گذاشتند.
آثار پیشنهادی مرتبط با آواز بیداد جناب دماوندی
