آواز دشتی 1 جناب دماوندی ضبط 1291

آواز دشتی 1 جناب دماوندی؛ جسارت، نوگرایی و میراث موسیقی ایرانی

از نگاه فنی، آواز دشتی 1 جناب دماوندی در این ضبط، با آن‌که از نظر کیفیت صوتی به‌علت محدودیت‌های فناوری گرامافون در آن زمان نمی‌تواند تمام ظرایف حنجره و ساز را منتقل کند، اما همچنان بسیاری از ویژگی‌های متمایز صدای او را آشکار می‌سازد. صدایی که با طنین گرم و بیان صادقانه‌اش، شنونده را به فضای حسی و عاطفی دشتی می‌برد و در عین حال تسلط بی‌نظیر او بر تحریرها و تزئینات آوازی را نشان می‌دهد.

یکی از جنبه‌های جالب این اجرا، انتخاب دستگاه شور و گوشه دشتی برای نخستین روز ضبط آثار اوست. این انتخاب می‌تواند چند دلیل داشته باشد: نخست، دشتی به‌سبب ساختار ساده‌تر و آشناتر خود نسبت به برخی دستگاه‌های دیگر، برای شنوندگان عمومی‌تر جذابیت بیشتری داشته و بنابراین برای آغاز کار ضبط انتخابی مطمئن بوده است. دوم، دشتی فضایی عاطفی و بیانگر دارد که به خواننده امکان می‌دهد قدرت حنجره و مهارت خود را در تحریرها و فراز و فرودهای ملودیک به‌خوبی نشان دهد. سوم، این انتخاب می‌تواند به‌منزله معرفی هنری دماوندی به شنوندگان باشد؛ یعنی انتخاب قطعه‌ای که هم نماینده توانایی‌های اوست و هم با ذائقه عمومی‌تر سازگار است.

از سوی دیگر، در این ضبط شاهد نوعی هم‌آوایی تاریخی میان دو سنت هستیم: سنت کهن موسیقی ایرانی با ریشه‌های عمیق در قرون گذشته، و سنت نوپای ضبط و ثبت موسیقی بر روی صفحات گرامافون. جناب دماوندی و میرزا‌حسینقلی‌خان فراهانی در این نقطه تاریخی، حاملان این دو سنت‌اند و اثر آن‌ها در واقع سندی شنیداری از تلاقی این دو جریان است.

این آواز همچنین گواهی است بر مهارت استاد دماوندی در تطبیق شعر با موسیقی؛ یعنی توانایی در انتخاب کلام مناسب برای دستگاه یا گوشه‌ای خاص و اجرای آن به‌گونه‌ای که معنا و موسیقی همدیگر را تقویت کنند. این هنر در میان خوانندگان موسیقی دستگاهی ایران همواره جایگاهی ویژه داشته و یکی از شاخصه‌ های مهم در ارزیابی مهارت یک خواننده محسوب می‌ شود. در آواز دشتی 1 جناب دماوندی، می‌توان دید که این هنرمند چگونه با استفاده از کشش‌ های صوتی، تأکید بر واژگان کلیدی شعر، و بهره‌گیری از سکوت‌ هایی حساب‌ شده، به شعر جان تازه‌ای می‌ دهد و معنای آن را برای شنونده برجسته می‌کند.

از منظر تاریخ ثبت موسیقی در ایران، این اثر نه‌ فقط یک اجرا، بلکه یک سند تاریخی است. صفحات گرامافون آن دوران به‌طور محدود تولید می‌ شدند و اغلب تنها در میان قشرهای خاصی از جامعه دست‌به‌دست می‌گشتند. بنابراین امروزه هر یک از این ضبط‌ ها، حکم گنجینه‌ ای را دارد که بخشی از میراث شنیداری و موسیقایی ایرانیان است. آواز دشتی 1 دماوندی نیز از این قاعده مستثنا نیست و در حکم قاب عکس صوتی از دوره ایست که شاید اگر ضبط نمی‌شد، برای همیشه از دست می‌ رفت.

در تحلیل موسیقایی این اثر، می‌ توان به ساختار جمله‌ بندی‌ های آوازی دماوندی اشاره کرد. او با تسلطی که بر دستگاه شور دارد، در هر فراز آوازی، به‌گونه‌ای حرکت می‌کند که ضمن حفظ اصالت گوشه اجرا شده، رنگ شخصی خود را نیز به اجرا می افزاید. تحریرهای او در این اجرا کوتاه، منسجم و پرقدرت‌اند و گاه با پاساژهای سریع و ریزه‌کاری‌های لحنی همراه می‌شوند که نقش قدرت حنجره و تمرین‌ های طولانی او را پر رنگ تر می کنند.

تار میرزا‌ حسینقلی نیز در این اثر نه‌فقط نقش همراهی‌کننده بلکه نقش دیالوگ‌کننده با آواز را دارد. هر بار که آواز به نقطه اوج یا فرود می‌رسد، تار با پاسخ‌ های ملودیک خود، حالتی از گفت‌وگو و تعامل را ایجاد می‌ کند. این شیوه جواب‌ آواز دادن یکی از سنت‌ های اصیل موسیقی ایرانی است که در این ضبط به‌ خوبی شنیده می‌شود و امروز به‌ عنوان منبعی برای پژوهشگران موسیقی دستگاهی اهمیت دارد.

همچنین لازم به یادآوری است که انتخاب دشتی به‌عنوان دومین آواز ضبط‌شده، بیانگر نوعی تداوم و در عین حال تکامل نسبت به آواز اول دماوندی در همان روز ضبط است. او با این انتخاب، گویی می‌ خواهد طیف گسترده‌ای از توانایی‌های خود را به شنونده نشان دهد؛ از اجرای گوشه‌ های نرم و محزون گرفته تا گوشه‌های پرتحریر و پرشور. این تنوع انتخاب‌هاست که مجموعه ضبط‌های نخستین روز کاری او را ارزشمند و چند وجهی می‌ کند.

با نگاه به جایگاه امروز این ضبط، می‌توان گفت آواز دشتی 1 جناب دماوندی، فراتر از یک اجرای تاریخی به شمار می آید؛ این اثر به‌مثابه پلی میان گذشته و حال موسیقی ایران زمین عمل می‌کند و به پژوهشگران امکان می‌دهد تا شیوه‌های اجرایی و حتی زیباشناسی موسیقی آن دوران را بازسازی کنند. از این منظر، هر ثانیه این ضبط ارزش تحلیلی و تحقیقی دارد و می‌تواند بخشی از قطعات گمشده پازل تاریخ موسیقی ما را تکمیل کند.

در پایان باید تأکید کرد که آواز دشتی 1 جناب دماوندی، افزون بر ارزش هنری، حامل پیامی فرهنگی نیز هست؛ پیامی از جسارت، نوگرایی و در عین حال پایبندی به اصول و سنت ها. این همان ویژگی‌ ای است که هنرمندان بزرگ را از دیگران متمایز می‌کند و باعث می‌ شود تا آثارشان دهه‌ ها و شاید حتی سده‌ ها بعد نیز همچنان بارها شنیده و تحلیل شود.