آواز دشتی 2 جناب دماوندی ضبط 1291
ششمین آواز ضبط شده محمد فلاحی، مشهور به جناب دماوندی
سومين هم آوايی جناب دماوندی با کمانچه حسين خان اسماعيل زاده، به توليد طولانی ترين اثر ضبط شده اين دوره منجر شد. انتخاب شعری ديگر از شاطر عباس قمی، که هم نانوايی ماهر بود و هم به زيبايی شعر می سرود، نشان از تسلط خواننده بر ايجاد هماهنگی مناسب ميان شعر و آواز دارد. در این اثر که بعدها به آواز دشتی ۲ جناب دماوندی شهرت یافت، تمام عناصر موسیقی سنتی ایرانی به شکلی زنده، صمیمی و بدیع گرد هم آمده اند؛ صدای خواننده، کمانچه خوش آوای حسین خان اسماعیل زاده، شعر ساده و در عین حال عاطفی شاطر عباس و فضای پرهیجان استودیو، همه دست در دست یکدیگر دادند تا اثری خلق شود که نه فقط یک صفحه گرامافون، بلکه سندی تاریخی از دوره تحول موسیقی ایران به شمار می آید.
در آن روزگار که دستگاه نو ظهور گرامافون تازه به خانه های ایرانیان راه پیدا کرده بود، از نظر حرفه ای ضبط این قطعه طولانی، بسیار دشوار و با ریسک بالا به حساب می آمد. با این وجود جناب دماوندی با شناخت دقیق که از ظرفیت های دستگاه شور، به استقبال این تجربه رفت و آوازی را ثبت کرد که نسل های مختلف مردم حتی تا امروز، با شنیدن آن تحت تاثیر قرار می گیرند.
آواز دشتی 2 جناب دماوندی؛ گفتگویی زنده میان دو موسیقیدان در دوره قاجار
روایت آواز دشتی 2 جناب دماوندی درست از جایی آغاز می شود که این موسیقیدان، پس از چند تجربه موفق، تصمیم گرفت تا بار دیگر با حسین خان اسماعیل زاده قطعه ای مشترک ضبط کند. حسین خان، استاد بی‌بدیل کمانچه در دوره قاجار، با تکنیک منحصربفرد و صدای کم نظیر ساز خود در حافظه شنوندگان آن زمان جاودانه شده بود. او با مهارت بداهه نوازی، می توانست به هر تحریر و هر جمله موسیقایی خواننده پاسخی درخور بدهد؛ رفت و برگشت هایی که در لحظه شکل می‌گرفت و اغلب به بخشی از روایت اثر تبدیل می شد. دماوندی نیز با آگاهی از این توانایی، به حسین خان میدان داد تا میان تحریرها به نوازندگی بپردازد و به این ترتیب حس گفتگویی زنده میان خواننده و نوازنده اثر به شنونده منتقل شود. این دیالوگ فی البداهه و شنیدنی شکل گرفته میان ساز و آواز، به صفحه آواز دشتی ۲ جناب دماوندی، رنگ و بویی نمایشنامه ای و داستانی می‌دهد. فرم اجرایی که در بسیاری از آثار ضبط شده دوره قاجار کمتر دیده می شود.
هنرمندانی که در ضبط آواز دشتی 2 جناب دماوندی در سال 1291 شرکت داشتند
میرزا حسین خان اسماعیل زاده
نوازنده کمانچه
جناب دماوندی
خواننده
آواز دشتی 2 جناب دماوندی؛ طولانی ترین اثر در ضبط سری اول این هنرمند
از دیگر سو انتخاب شعر شاطر عباس قمی، بیانگر پیوند هنر با زندگی روزمره است. شاطر عباس در شعرهایش مفاهیمی را طرح می‌کرد که در عین سادگی، عمیق، اجتماعی و احساسی بود. استاد دماوندی با انتخاب این شعر نه تنها به ریشه های مردمی موسیقی ایرانی احترام گذاشت، بلکه به شنوندگان این پیام را فرستاد که آواز سنتی می تواند پژواک نغمات زندگی عادی جامه نیز باشد. انتخاب این شعر باعث شد تا اثر او هم در میان خواص و هم در میان عوام نفوذ پیدا کند؛ زیرا هر کدام از مخاطبین در کلمات ساده شاعر می‌توانست با بخشی از وجود خود روبرو شود.
آواز دشتی 2 جناب دماوندی در استودیوی تجارتخانه هایراپیان ضبط شد؛ جایی که بیشتر به یک کارگاه شباهت داشت تا استودیو. ضبط صدا در آن روزگار با سوزن های فولادی، دیسک های مومی شکننده و شیپورهایی بزرگ انجام می‌شد و کوچک ترین صدای اضافه یا خطا می توانست ضبط را خراب کند. اما همین فضای محدود و ابتدایی، موجب تمرکز و صمیمیتی شد که در نتیجه نهایی شنیده می شود. دماوندی و حسین‌خان در یک اتاق تنگ، روبروی شیپور ضبط قرار گرفتند و با تمرکزی مثال زدنی، اجرای خود را آغاز کردند. هیچ وسیله کامپیوتری، میکروفون، قابلیت تغییر یا تقویت صدا، میکس یا مستری هم در کار نبود؛ هر چه بود در همان لحظه اجرا و ضبط انجام می‌شد و همین موضوع به صفحه دشتی 2 جناب دماوندی و سایر آثار ضبط شده از هنرمندان آن دوره، نوعی صداقت هنری بخشیده است که هنوز هم طنین آن به گوش می رسد.
آنچه صفحه گرامافون آواز دشتی 2 جناب دماوندی را از نظر فنی برجسته می کند، این موضوع است که خواننده در این اثر با کنترل کامل صدا و تحریرهای کم نظیرش، توانسته اوج و فرود های گوشه دشتی را به شکلی نرم و تدریجی به تصویر کشد. سکوت‌های کوتاه و فکر شده در میان جمله ها، تحریرهای مسلسل وار و طولانی، همچنین پرداختن به تزیینات صدا و دینامیک صوتی بالای استاد دماوندی، باعث شده تا شنونده نه فقط به کلام توجه کند، بلکه فضای عاطفی نهفته در آن را نیز با تمام وجود احساس کند. حسین خان اسماعیل زاده نیز با کمانچه خود این فراز و فرود ها را تقویت می کند؛ گاهی با آرشه های نرم و ممتد، گاهی با جملات کوتاه و تند، و گاهی با پاسخ فی البداهه ظریفی که رنگ تازه‌ای به قطعه می بخشد.
آواز دشتی 2 جناب دماوندی نه تنها نمونه ای درخشان از تلفیق ساز و آواز است، بلکه از منظر تاریخ ضبط موسیقی ایران نقطه عطفی مهم محسوب می شود. در هنگامی که صفحات گرامافون اغلب محدودیت زمانی داشتند و بیشتر آثار در مدت زمانی 2 تا 3 دقیقه ای ضبط می شدند، این دو استاد چنین جسارتی را داشتند که قطعه ای طولانی و پیچیده را به طول حدوداً پنج و نیم دقیقه بر دیسک گرامافون ماندگار کنند. چنین حرکت هایی بود که استاندارد هایی نوین در ذهن مخاطبان، سایر هنرمندان و حتی دست اندرکاران صنعت ضبط صدا در آن زمان به وجود می آورد.
متن شعر آواز دشتی 2 جناب دماوندی
مؤمن و تَرسا چو رويِ خوبِ تو بينند
آن به کليسا و اين به کعبه کُنَد پُشت
آواز دشتی 2 جناب دماوندی؛ گفتگویی زنده میان دو موسیقیدان در دوره قاجار
واکنش جامعه هنری به آواز دشتی ۲ جناب دماوندی و سایر آوازهای ضبط شده از این ردیفدان در دوره قاجار شگفت انگیز بود. علاقمندان به موسیقی سنتی در محافل هنری و خصوصی به ستایش این همکاری ها پرداختند. تأثیر آواز دشتی ۲ جناب دماوندی فقط محدود به زمان خودش نماند. بسیاری از خوانندگان و نوازندگان نسل های بعد هم از این اثر به عنوان منبع الهام یاد کرده‌اند. همچون سایر آثار ضبط شده این دوره او، شیوه اجرای تحریرها، انتخاب شعر و تلفیق با ساز کمانچه الگویی برای آموزش در کلاس های موسیقی شد. امروز با گذشت بیش از 100 سال از تاریخ ضبط این صفحه، حتی پژوهشگران موسیقی هم آن را به عنوان نمونه ای ممتاز برای تحلیل فرم و ساختار آواز دشتی معرفی می‌کنند. همین تأثیرگذاری نشان می‌دهد که آواز دشتی ۲ جناب دماوندی تنها یک صفحه گرامافون نیست، بلکه بخشی از میراث ناملموس موسیقی ایرانی به شمار می آید.
گذشته از جنبه فنی و تاریخی، آواز دشتی ۲ جناب دماوندی حامل پیامی انسانی و اجتماعی است. انتخاب شعری از شاطر عباس نوعی پیوند میان هنر والا و زندگی مردم ایجاد می کند. شنوندگان با شنیدن این شعر و آواز حس می‌کردند که صدای خودشان شنیده می شود، نه صدایی دور و دست نیافتنی. این حس نزدیکی یکی از عوامل موفقیت و ماندگاری اثر بود.
هنوز وقتی نسخه دیجیتال یا بازسازی شده این صفحه گرامافون پخش می شود، شنوندگان حس می کنند وارد فضای همان استودیوی کوچک شده اند؛ جایی که دو استاد بی تکلف، بی هیچ جلوه گری، هنر خود را عرضه کردند. در دنیای امروز که موسیقی با امکانات استودیویی پیشرفته تولید می شود، شنیدن این صداقت و سادگی برای بسیاری جذاب است و یادآور این است که جوهره هنر در خلوص بیان و ارتباط زنده هنرمند با مخاطب نهفته است.
از این منظر، آواز دشتی ۲ جناب دماوندی بیش از آنکه یک قطعه صوتی باشد، یک روایت زنده است؛ روایتی از جسارت هنرمندانی که در دوران گذار از سنت به مدرنیته، از فضای اندرونی به فضای عمومی، و از اجراهای خصوصی به ضبط های رسمی حرکت کردند. این اثر سندی است از اینکه موسیقی ایرانی چگونه توانست خود را با فناوری های جدید سازگار کند، بدون آنکه اصالت و هویت خود را از دست بدهد.
تمام این ویژگی‌ها باعث شده آواز دشتی ۲ جناب دماوندی نه فقط در کتاب های موسیقی بلکه در حافظه جمعی مردم جایگاه ویژه ای داشته باشد. بسیاری از خانواده ها این صفحه را نسل به نسل نگه داشتند و هنوز هم در جمع های خانوادگی از خاطرات قدیمی مرتبط با آن می‌گویند. این پیوستگی، نشان دهنده قدرت موسیقی در پیوند نسل های گذشته و آینده است.
در نهایت می توان گفت آواز دشتی ۲ جناب دماوندی با کمانچه حسین خان اسماعیل زاده، تلفیقی است از سه عنصر کلیدی: شعر ساده و مردمی شاطر عباس قمی، اجرای پرقدرت و ظریف دماوندی، و نوازندگی بی همتای حسین خان. همین سه عنصر در کنار هم اثری ساخته اند که هنوز هم شنیدنی است و هر بار که پخش می شود، شنونده را به سفری در زمان می برد؛ سفری به آغاز قرن بیستم، به استودیوی ضبط هایراپیان و به نقطه عطفی که هنر آواز اصیل ایرانی وارد دوران جدیدی شد.
آثار پیشنهادی مرتبط با آواز دشتی 2 جناب دماوندی
