آواز دلکش جناب دماوندی ضبط 1307

صفحه گرامافون دلکش؛ مکث ها و تحریرهای پرمعنای جناب دماوندی

برای درک بهتر جایگاه صفحه آواز دلکش جناب دماوندی، باید نگاهی به این گوشه انداخت؛ زیرمجموعه ای از دستگاه ماهور که از زیباترین گوشه های این دستگاه به ‌شمار می‌آید. دلکش، برخلاف برخی گوشه‌های دیگر ماهور که سرشار از شکوه و نشاط‌اند، حال‌و‌هوایی شاعرانه و لطیف دارد. در ردیف‌های میرزا عبدالله و میرزا حسینقلی، دلکش معمولاً پس از گوشه‌ نیشابورک و پیش از فیلی اجرا می ‌شود؛ جایی میان آرامش و اشتیاق. این گوشه در فواصل خود نوعی گرایش به نوا دارد و همین سبب می‌شود که رنگی از حسرت و نازک‌دلی در آن جاری باشد.

مرتضی‌خان نی‌داوود، که به‌خوبی با روح ماهور و دلکش آشنا بود، در آغاز قطعه چند میزان کوتاه در درآمد می‌نوازد و سپس، با حرکت ظریف به سمت دلکش، فضا را برای ورود آواز فراهم می‌کند. دماوندی با مکثی کوتاه وارد می‌شود؛ صدایی آرام، گرم، و سرشار از کنترل درونی. او شعر سعدی را با دقتی بی‌مانند وزن‌گذاری می‌کند: عبارت «طمع ندار» را می‌ کشد، گویی از رسیدن پرهیز دارد، و بر واژه‌ «خمار آید» مکثی طولانی و دردمندانه می‌ کند. همین ظرافت‌ های کوچک است که از جناب دماوندی، خواننده‌ای متفکر و عمیق می‌سازد، نه صرفاً یک آواگر خوش‌ صدا.

آواز دلکش جناب دماوندی و نقش برادران نی داوود

همانند آواز ماهور جناب دماوندی، در ضبط آواز دلکش نیز دو برادر تاثیرگذار در موسیقی سنتی، مرتضی‌خان و موسی‌خان نی‌داوود، جناب دماوندی را همراهی می‌کنند. مرتضی‌خان، شاگرد مستقیم خاندان فراهانی و از بنیان‌گذاران ردیف مدون موسیقی ایرانی، با تار خود نه تنها پایه‌ ملودیکی را می‌سازد، بلکه با هوشمندی، گفتگویی زنده با خواننده برقرار می‌کند. در لحظات وقفه‌ آواز، تار او پاسخ‌هایی می‌دهد که گویی ادامه‌ یا تکرار شعر خوانده شده توسط جناب دماوندیست. در مقابل، موسی‌خان با ویولن خود، فضایی لطیف و احساسی به کار می‌افزاید. در آن دوران، ویولن هنوز سازی نوین در عرصه موسیقی ایران محسوب می‌شد، اما موسی‌خان با ترکیب تکنیک غربی و حس ایرانی، صدایی پدید آورد که به‌طرز عجیبی با لحن صدای خواننده هماهنگی داشت. این هم‌نوازی، نمونه‌ای شاخص از شکل‌گیری آنسمبل ایرانی در دوره‌ گذار از قاجار به پهلوی است؛ زمانی که موسیقی دستگاهی در حال یافتن هویت تازه‌ای میان سنت و مدرنیته بود. صدای استاد دماوندی، تار مرتضی‌خان و ویولن موسی‌خان سه ضلع مثلثی‌اند که میان گذشته و آینده پیوند می‌زنند: ردیف قاجاری، اجرای ساز و آواز نوین، و همگرایی با روح تغزل ایرانی.

تاثیر سعدی شیرازی بر جناب دماوندی

انتخاب آثار شاعرانی نظیر حافظ، مولوی، جامی، سعدی و بسیاری دیگر از بزرگان تاریخ شعر و ادب پارسی توسط جناب دماوندی به هیچ عنوان تصادفی نبوده است. در میان شاعران کلاسیک فارسی، سعدی بیش از دیگران، زبان میانه‌ عشق و حکمت را می‌شناسد؛ نه غنایی چون حافظ، نه تعلیمی چون مولوی، بلکه گفتگویی میان اندیشه و احساس. جناب دماوندی که خود از خانواده‌ای اهل ادب بود، در بیشتر ضبط‌هایش سراغ سعدی می‌رفت، زیرا باور داشت شعر او برای آواز ایرانی ساخته شده؛ با وزن روان، تصویری روشن و لحنی پرسش و پاسخ گونه. در آواز دلکش، او از سعدی نه فقط شعر، بلکه فلسفه را می‌گیرد. گویی صدایی است که از پس سال‌ها تجربه، با خویشتن سخن می‌گوید. فراق برای او دیگر اندوه نیست، بلکه «شرط معرفت» می باشد. این نگرش عرفانی، در ساختار موسیقایی این خواننده هم نمود دارد: دماوندی از اوج به تدریج پایین می‌آید، نه با سقوط، بلکه با تسلیم؛ همان‌گونه که عارف از مستی به بیداری می‌رسد.