آواز گیلکی جناب دماوندی ضبط 1291
نهمین اثر ضبط شده محمد فلاحی، مشهور به جناب دماوندی
ششمین همکاري جناب دماوندی با ميرزا حسين خان اسماعيل زاده، هم آخرين اثری بود که در روز دوم ضبط اجرا شد و هم آخرین همکاری مشترکی بود که میان این دو موسیقیدان نامدار شکل گرفت. در آواز گیلکی جناب دماوندی، خواننده با نغمه هایی که از موسيقی نواحی شمال ايران سرچشمه می گيرد و از متعلقات دستگاه شور به شمار می آيد، شعری منسوب به ناصر خسرو را با تحريرهايی منحصربفرد و کم نظير اجرا کرده است. صفحه گیلکی جناب دماوندی نه فقط نمونه ای ارزشمند از هنر آوازخوانی در دوره گذار از سنت به مدرنیته به شمار می آید، بلکه نشان می دهد که چگونه هنرمندان آن زمان می کوشیدند تا اصالت موسیقی محلی و دستگاهی را در قالب فناوری تازه ضبط گرامافون ثبت و حفظ کنند.
برای درک اهمیت این اثر باید به شرایط تاریخی زمان ضبط بازگشت. اواخر دوره قاجار و آغاز پهلوی اول، دوران گذار موسیقی ایرانی از فضای خصوصی محافل به عرصه عمومی و ضبط حرفه ای بود. پس از ورود گرامافون به کشور، گروهی از هنرمندان برجسته در تهران و برخی شهرهای بزرگ گرد هم آمدند تا نخستین صفحات صوتی تاریخ موسیقی ایران را ثبت کنند. این آثار، که در ابتدا به‌وسیله شرکت های اروپایی یا نمایندگانشان ضبط می‌شد، اغلب با امکاناتی محدود انجام می گرفت، اما برای نخستین بار امکان شنیدن موسیقی در غیاب نوازنده یا خواننده را فراهم می‌کرد. میرزا حسین‌خان اسماعیل‌زاده، نوازنده نامدار کمانچه، یکی از پیشگامان این جریان بود. او به دلیل تسلط بر ردیف های موسیقی ایرانی و آشنایی با نغمات محلی، توانست در کنار خوانندگان برجسته، از جمله جناب دماوندی صفحات مهمی را در تاریخ موسیقی ماندگار کند.
صفحه آواز گیلکی جناب دماوندی؛ یادگاری از موسیقی نواحی ایران در دوره قاجار
دستگاه شور که بستر اصلی آواز گیلکی، مادر بسیاری از آوازهای ایرانی به شمار می باشد که آوازهای بیات ترک، افشاری و دشتی از آن منشعب می‌شوند. آواز شوشتری، بیات کرد، دیلمان، راک، دشتستانی، دهکردی، امیری یا حتی کوچه باغی همگی آوازهایی برآمده از نواحی گوناگون ایران زمین هستند. نغمه های محلی شمال ایران از جمله گیلکی که با فواصل خاص خود، از دیرباز با شور قرابت داشته، در این آواز بیانگر نگاه گسترده و آزادانه هنرمند نسبت به آوازهای ریشه دار و محلی نقاط گوناگون کشور ما می باشد. در صفحه گیلکی جناب دماوندی می توان عناصر ملودیک و ریتمیک موسیقی محلی شمال، از جمله تأکید بر درجات خاص گام، تحریرهای ممتد و حرکت های روان را تشخیص داد که در قالب دستگاه شور قرار گرفته و آن را غنی تر کرده است. این تلفیق هوشمندانه باعث شده تا اثر در مقایسه با ضبط های دیگر آن دوره حال و هوایی تازه داشته باشد و شنونده را به فضای آیینی و بومی در شمال ایران ببرد.
از سوی دیگر، انتخاب شعری منسوب به ناصر خسرو، شاعر عارف و متفکر قرن پنجم هجری، بُعدی معنوی به آواز گیلکی جناب دماوندی بخشیده است. اشعار ناصر خسرو با ساختار وزنی استوار و مضامین فلسفی، ظرفیت بالایی برای اجرا در موسیقی نواحی دارد. استاد دماوندی با صدای نافذ خود، هر مصرع را به گونه ای تفسیر می کند که گویی شعر و موسیقی در یکدیگر حل شده اند. او با تحریرهای کشیده، کوتاه، زینتی و حساب‌شده، به کلمات کلیدی شعر جان می‌بخشد و معنا را در بستر نغمه‌ها جاری می‌کند. این شیوه اجرا نه فقط مهارت آوازی این خواننده را نشان می دهد، بلکه بیانگر شناخت عمیق جناب دماوندی از پیوند شعر با موسیقی در آن زمان است.
هنرمندانی که در ضبط آواز گیلکی جناب دماوندی در سال 1291شرکت داشتند
میرزا حسین خان اسماعیل زاده
نوازنده کمانچه
جناب دماوندی
خواننده
صفحه آواز گیلکی جناب دماوندی؛ نخستین گام ها برای ثبت موسیقی نواحی محلی ایران
همکاری جناب دماوندی با حسین خان اسماعیل زاده محصول بلوغ هنری این دو موسیقیدان است. صدایی که با اطمینان بالا ضبط شده، ساز و آوازی که با هماهنگی و فضای کلی اثر هماهنگ است و حاکی از اعتماد به نفس و تسلط است. این ضبط نه تنها یک اجرای موسیقایی بلکه سندی از لحظه تاریخی مواجهه هنرمندان ایرانی با مدرنیته فنی است.
این اثر همچنین نشان می‌دهد که چگونه هنرمندان آن زمان به جای مقاومت در برابر فناوری نو، آن را به خدمت گرفتند تا میراث فرهنگی شان را حفظ کنند. تا پیش از گرامافون، موسیقی تنها در محافل خصوصی یا جشن های بزرگ ملی یا مذهبی شنیده می‌شد و با پایان آن مجلس، صدا هم پایان می‌یافت. اما تکنولوژی ضبط صدا این امکان را فراهم ساخت که آوازهای اصیل و نغمه‌های محلی در حافظه تاریخی ایرانیان باقی بمانند و نسل های بعد نیز از آنان بهره‌مند شوند. دماوندی و اسماعیل‌زاده در کنار سایر اساتیدی که صفحاتی را در قالب موسیقی محلی نواحی مختلف ایران پر کردند، با جسارت و آینده‌نگری توانستند بخشی از میراث ملموس و ناملموس موسیقی را به ما منتقل کنند.
آواز گیلکی جناب دماوندی و اسماعیل‌زاده از منظر پژوهشی نیز اهمیت ویژه دارد. این صفحه گرامافون را می توان یکی از نخستین نمونه های تلفیق رسمی موسیقی دستگاهی با موسیقی محلی در قالب ضبط حرفه‌ای دانست؛ تلفیقی که بعدها الهام‌بخش بسیاری از موسیقیدانان و خوانندگان شد. شنوندگان و پژوهشگران موسیقی اصیل در دهه های بعد، بارها به این ضبط استناد کرده اند و آن را نشانه جسارت هنرمندان برای گشودن افق های تازه در موسیقی دانسته‌اند. حتی می‌توان گفت این اثر راه را برای پذیرش گسترده‌تر موسیقی نواحی در چهارچوب رسمی دستگاهی هموار کرد. به عنوان مثال صفحه گیلکی زنده یاد حسین طاهرزاده که در سال 1293 و دو سال پس از آواز گیلکی جناب دماوندی ضبط شد، با توجه به متن شعر و سبک آوازی این هنرمند کاملاً تحت تاثیر صفحه گیلکی جناب دماوندی بوده است.
اکنون که بیش از یک قرن از آن روز تاریخی می‌گذرد، هنوز می‌توان با شنیدن این ضبط به روشنی حس کرد که دو استاد در پی چه بودند: پیوندی میان گذشته و آینده، سنت و نوآوری، شعر و موسیقی، و آواز های محلی و ملی ما. آواز گیلکی جناب دماوندی مدرکی زنده از دورانیست که موسیقی ایران در حال یافتن هویت تازه‌ای بود و هنرمندان تراز اول آن با شجاعت و ابتکارشان مسیری نوین را می گشودند. به همین دلیل آواز گیلکی جناب دماوندی و میرزا حسین خان اسماعیل زاده نه فقط در کارنامه این دو هنرمند بلکه در تاریخ موسیقی ایران جایگاهی ویژه دارد؛ جایگاهی که نشان می دهد چگونه می توان با وفاداری به ریشه ها، راهی نو آفرید و میراثی ماندگار برجای گذاشت.
متن شعر آواز گیلکی جناب دماوندی
ولي از ترس نتوانم جغيدن
الهي راست گويم فتنه از توست
آواز گیلکی جناب دماوندی؛ آخرین یادگار حسین خان اسماعیل زاده
صفحه آواز گیلکی جناب دماوندی، آخرین اثر مشترک او با میرزا حسین خان اسماعیل زاده، در واپسین ساعات روز پنجشنبه ۲۷ مهرماه سال ۱۲۹۱ خورشیدی در استودیو تجارتخانه هامبارتسوم هایراپیان ضبط شد و امروزه به عنوان نقطه اوج همکاری این دو موسیقیدان بزرگ دوره قاجار شناخته می شود. متأسفانه میرزا حسین خان چند سال پس از این همکاری و در جریان شیوع قحطی بزرگ که ناشی از تأثیرات جنگ اول جهانی بود، درگذشت و به جز یک فریم عکس، هیچ اطلاعات دقیقی از بیوگرافی یا محل دفن او در دسترس نیست. از این رو، این ضبط تاریخی به یکی از معدود آثار ملموس او تبدیل شده و اهمیت آن در ثبت میراث موسیقی ایران دو چندان است.
آثار پیشنهادی مرتبط با آواز گیلکی جناب دماوندی
