آواز ماهور جناب دماوندی ضبط 1307

آواز ماهور جناب دماوندی؛ بازگشت به استدیو ضبط پس از شانزده سال

زمستان سال ۱۳۰۷ خورشیدی، نقطه عطفی در تاریخ موسیقی آوازی ایران و فصل تازه‌ای در کارنامه هنری محمد فلاحی، مشهور به جناب دماوندی بود؛ خواننده‌ای که صدایش در گذر از دو دوره‌ قاجار و پهلوی، روایتگر پژواک موسیقی اصیل ایرانی بود. در آن سال تجارتخانه‌ عَزرا میرحکاک، تاجر نامدار کلیمی و از نمایندگان فعال کمپانی‌های صوتی در خاورمیانه، امتیاز نمایندگی کمپانی هیزمَستِر وُیس در شهرهای بغداد، بصره و تهران را به شاخه‌ای دیگر از فعالیت‌های خود واگذار کرد تا مقدمات ضبط و انتشار سری تازه‌ای از آثار خوانندگان ایرانی فراهم شود.

میرحکاک که پیشتر در تجارت دستگاه های مختلف و صفحات گرامافون موسیقی اروپایی نقش مهمی داشت، در این مقطع تصمیم گرفته بود تا با همکاری شاخه‌ای از شرکت پُلیفون رکورد، به ضبط مجموعه‌ای از آثار موسیقیدانان و خوانندگان ایرانی بپردازد. این تصمیم در زمانی اتخاذ شد که ایران در حال تجربه‌ یکی از مهم‌ترین تحولات فنی در عرصه‌ صدا بود: گذار از ضبط مکانیکی به ضبط الکتریکی. فناوری تازه‌ای که با استفاده از ادوات برقی، دقت و وضوح صدا را چند برابر می‌کرد و امکان ثبت جزئیات صوتی و ظرایف آوازی را فراهم می‌ آورد. در نتیجه، صدابرداران و مهندسان پُلیفون رکورد از اروپا به ایران آمدند تا در تهران و برخی شهرهای دیگر، از چهره‌هایی چون قمرالملوک وزیری، علی‌اصغر کردستانی، مسیو هایک، طیوری، سنجرانی، نیره اعظم رومی و نیز از جناب دماوندی، آثار تازه‌ای ضبط کنند. محل ضبط در خیابان چراغ‌برق، در استودیوی تجارتخانه‌ی عزرا میرحکاک واقع بود؛ جایی که با امکانات تازه‌ی فنی تجهیز شده بود و از نخستین نقاطی محسوب می‌شد که فناوری ضبط الکتریکی در ایران به کار گرفته شد.

برای جناب دماوندی، این تجربه تنها یک بازگشت هنری نبود؛ بلکه نوعی تجدید عهد با موسیقی ایرانی پس از سال‌ها سکوت به حساب می آمد. او که در زمان ضبط نخستین صفحاتش توسط نمایندگان شرکت گرامافون رکورد در دوره‌ قاجار، جوانی پرشور بود، اکنون در سن ۵۶ سالگی بار دیگر در برابر میکروفون قرار می‌گرفت تا صدایی را ثبت کند که پخته‌، آرام و آگاه تر بود. بدین ترتیب، سری دوم ضبط آثار جناب دماوندی، پس از شانزده سال فاصله از نخستین دوره‌ ضبط او آغاز شد.

در این مرحله، استاد دماوندی تصمیم گرفت حدود ده قطعه را با همراهی دو برادر نوازنده و آهنگساز نامدار، مرتضی‌خان نی‌داوود (تار) و موسی‌خان نی‌داوود (ویولن)، اجرا کند. صفحات حاصل از این همکاری، با برچسب‌ هایی زردرنگ منتشر شدند؛ نشانه‌ای که بعدها در میان مجموعه‌داران، به‌عنوان یکی از دوره‌های کمیاب و ارزشمند تاریخ ضبط در ایران شناخته شد.

ماهور، به ‌عنوان یکی از دستگاه‌های شاد و باشکوه موسیقی ایرانی، معمولاً برای بیان حالات آرامش بخش، امید و دلدادگی به کار می‌رود. اما جناب دماوندی با درک عمیق خود از مفهوم شعر، این دستگاه را نه در وجه ظاهراً شاد آن، بلکه در قالبی پر از احساس عمیق تفسیر کرد. تحریرهای دقیق، وقف‌گذاری‌های آگاهانه و تنفس‌های سنجیده‌ او در میان ابیات، نشان می‌دهد که استاد دماوندی نه فقط خواننده‌ای صاحب‌ صدا، بلکه مفسرِ شعر متبهری نیز بوده است.

کیفیت صوتی این ضبط نسبت به آثار پیشین او در دوره‌ مکانیکی تفاوتی چشمگیر داشت. در صفحات ضبط‌ شده‌ پیش از ۱۳۰۷، صداها غالباً خشک و محدود بودند و در اثر چرخش سوزن روی صفحه، بسیاری از جزئیات از بین می‌رفت. اما در ضبط الکتریکی، طنین طبیعی صدای دماوندی، انعکاس اتاق ضبط و حتی لرزش جزئی سیم‌های تار مرتضی‌خان نی‌داوود قابل شنیدن است. همین ویژگی، به شنونده‌ امروز امکان می‌دهد که نه صرفاً یک صفحه‌ قدیمی، بلکه حضور زنده‌ یک اجرا را تجربه کند.

از نظر زمانی، اجرای آواز ماهور در میانه‌ تحولات بزرگ موسیقی ایرانی نیز قرار دارد. در همان سال‌ها، قمرالملوک وزیری نخستین کنسرت‌های خود را در سالن گراند ‌هتل تهران برگزار می‌کرد، و مرتضی‌خان نی‌داوود در حال تدوین گوشه‌ها و قطعات تازه برای آموزش موسیقی ایرانی بود. در این میان، صدای دماوندی همچون پلی میان دو جهان عمل می‌کرد: از سویی، ادامه ‌دهنده‌ سنت آوازی قاجار و از سویی دیگر، پیش ‌زمینه‌ ای برای شکل‌گیری موسیقی شهری در دوره‌ پهلوی.