آواز مخالف جناب دماوندی ضبط 1291

چهارمین اثر ضبط شده محمد فلاحی، مشهور به جناب دماوندی

پنجشنبه بیست و پنجم مهرماه سال ۱۲۹۱ خورشیدی، دومین روز ضبط آثار شیخ محمد دماوندی بر دیسک‌های گرامافون بود. اولین اثری که ضبط شد، آواز مخالف زیرمجموعه دستگاه  سه‌گاه  بود.

در این قطعه، میرزا‌ حسین‌ خان اسماعیل‌ زاده با ساز خود آواز جناب‌دماوندی را همراهی کرد تا شعری که خواننده از میان آثار موسیقایی شاطر عباس صبوحی قمی، شاعر هم‌عصر خود انتخاب کرده‌ بود، به زیبایی هرچه تمام اجرا گردد.

این ضبط در واقع نقطه عطف دیگری در روند شکل‌گیری آرشیو صوتی شادروان دماوندی به شمار می‌آید؛ چرا که پس از روز نخست ضبط (که بیشتر با محوریت دستگاه شور و گوشه‌های متعلقات آن بود) در دومین روز، او به سمت سه‌گاه و گوشه مخالف حرکت می‌کند و دامنه آوازی خود را گسترش می‌دهد. سه‌گاه به‌عنوان یکی از دستگاه‌های مهم موسیقی ایرانی، فضای خاصی دارد که آمیزه‌ای از جدیت، طرب و در عین حال عمق عاطفی است. انتخاب گوشه مخالف از این دستگاه نیز نشان از آگاهی دماوندی از ظرفیت‌های مختلف دستگاه‌ها و توانایی او در اجرای گستره‌ای از حالات موسیقایی دارد.

همکاری با میرزا‌حسین‌خان اسماعیل‌زاده در این ضبط، خود یکی از نکات برجسته این دوره است. اسماعیل‌زاده از نوازندگان برجسته و نوآور در اواخر دوران قاجار بود که با تسلط کم‌نظیر بر ساز خود، تحولی در شیوه اجرای قطعات کلاسیک ایرانی ایجاد کرد. حضور او در کنار دماوندی، نه تنها اثر را از نظر موسیقایی غنی‌تر می‌کند، بلکه نشان‌دهنده جایگاه دماوندی در میان بزرگان موسیقی زمانه‌اش است؛ به‌ویژه آنکه اسماعیل‌زاده به‌ندرت با خوانندگان همراه می‌شد و بیشتر تمرکز خود را بر اجرای مستقل قطعات سازی می‌گذاشت.

انتخاب شعر از میان آثار شاطر عباس صبوحی قمی، شاعر هم‌عصر دماوندی، نیز بعد دیگری از شخصیت هنری او را نشان می‌دهد. شاطر عباس صبوحی قمی از شاعران مردمی و در عین حال توانای اواخر قاجار بود که با زبان ساده اما پرمغز خود، شعرهایی سرود که در میان اقشار گوناگون نفوذ داشت. دماوندی با انتخاب این شعر، بار دیگر بر تمایل خود به پیوند دادن شعر معاصر با موسیقی اصیل تأکید می‌کند و نشان می‌دهد که در کنار تسلط بر آثار کلاسیک، نگاهی باز به جریان‌های جدید ادبی دارد.

گوشه مخالف در دستگاه سه‌گاه به‌ لحاظ فنی یکی از پیچیده‌ ترین گوشه‌ ها به‌ شمار می‌ آید. این گوشه با حرکت‌های ملودیک خاص و مدولاسیون‌های ظریف، به خواننده و نوازنده امکان می‌دهد تا مهارت‌های تکنیکی خود را به نمایش بگذارند. استاد دماوندی در این ضبط، با صدایی گرم و کنترل‌شده، تحریرهایی را اجرا می‌کند که نشان از تسلط کامل او بر فواصل سه‌گاه و شیوه بیان «مخالف» دارد. در همین حال، کمانچه استاد اسماعیل‌زاده نیز با پاساژها و جواب‌آوازهای دقیق خود، فضایی گفت‌وگومحور میان ساز و آواز ایجاد می‌کند که از ویژگی‌های ممتاز این اثر است.

از منظر تاریخی، ضبط این اثر در دومین روز فعالیت‌های استودیویی دماوندی، نشانه‌ای از اعتماد به نفس و اشتیاق او به ثبت گستره متنوعی از دستگاه‌هاست. بسیاری از خوانندگان در آن زمان تنها به ضبط یک یا دو گوشه آشنا بسنده می‌کردند و از ورود به دستگاه‌های پیچیده‌تر پرهیز داشتند، اما دماوندی با انتخاب مخالف، نشان داد که به‌دنبال ثبت میراثی جامع و متنوع است.

همچنین باید به نقش فناوری گرامافون در ثبت این اثر اشاره کرد. در آن دوران، محدودیت‌های فنی از جمله زمان کوتاه هر صفحه، کیفیت محدود ضبط و حساسیت بالا به بلندی صدا و فاصله نوازنده و خواننده، چالش‌هایی جدی برای ضبط قطعات پیچیده ایجاد می‌کرد. با این وجود، هماهنگی دقیق میان دماوندی و اسماعیل‌زاده سبب شد که این چالش‌ها تا حد زیادی برطرف شود و اثری شنیدنی و با کیفیتی فراتر از استانداردهای زمان خود به دست آید.

از منظر اجتماعی و فرهنگی نیز این ضبط اهمیت دارد. حضور یک شاعر مردمی همچون شاطر عباس صبوحی قمی در کنار ساختار رسمی و کلاسیک سه‌گاه، در واقع تلفیقی است از فرهنگ عامه و فرهنگ نخبه‌گرایانه. این تلفیق، مخاطبان گسترده‌تری را برای موسیقی دماوندی فراهم می‌آورد و او را از خواننده‌ای صرفاً درباری یا محفلی فراتر می‌برد.

این اثر همچنین نمونه‌ای بارز از هنر تفسیر و تطبیق شعر با موسیقی می باشد. استاد دماوندی با انتخاب شعر صبوحی، آن را در بستر ملودیک مخالف می‌نشاند و با تأکیدهای خاص بر واژگان کلیدی و سکوت‌های حساب‌شده، معنا و موسیقی را در هم می‌آمیزد. این توانایی در آن زمان یکی از مهم‌ترین معیارهای ارزیابی هنرمندان بود و دماوندی با این ضبط، جایگاه خود را به‌عنوان یک خواننده چند بعدی تثبیت کرد.

از نظر پژوهشی، این ضبط برای موسیقی‌شناسان اهمیت دارد؛ چرا که شیوه اجرای مخالف در آن سال‌ها را به‌صورت شنیداری ثبت کرده و امروز می‌توان از آن به‌عنوان منبعی برای بازسازی سنت‌های اجرایی سه‌گاه بهره برد. این موضوع به‌ویژه برای تحلیل سیر تحول دستگاه سه‌گاه و شیوه‌های خواندن گوشه‌های آن اهمیت دارد.

همچنین نباید فراموش کرد که این ضبط، همکاری میان دو استاد در دو حوزه مختلف است: یکی در عرصه آواز و دیگری در عرصه ساز. چنین همکاری‌هایی در آن زمان، به‌ویژه در محیط رسمی ضبط، کمتر دیده می‌شد و بیشتر در محافل خصوصی انجام می‌گرفت. بنابراین، ثبت رسمی آن نه تنها یک اتفاق موسیقایی بلکه یک رخداد فرهنگی و اجتماعی نیز به‌شمار می‌آید.

در نهایت می‌توان گفت آواز مخالف دماوندی با همراهی میرزا‌حسین‌خان اسماعیل‌زاده در دومین روز ضبط، سندی صوتی است از نقطه‌ای که در آن تجربه، مهارت و نوآوری با یکدیگر پیوند می‌خورند. این اثر همچون دیگر ضبط‌های آن دوره، نه تنها گوشه‌ای از هنر آوازی ایران را ماندگار کرده بلکه پنجره‌ای است به جهان موسیقایی آن روزگار؛ جهانی که در حال گذار از سنت‌های دیرینه به عرصه‌های نوین بود.