آواز شور 1 جناب دماوندی ضبط 1291
شانزدهمین اثر ضبط شده محمد فلاحی، مشهور به جناب دماوندی
در میان مجموعه آثار برجای‌مانده از جناب دماوندی، آواز شور ۱ جایگاهی ممتاز دارد. این اثر نه فقط به سبب ویژگی های هنری و کیفیت موسیقایی اش در میان نمونه های اولیه ضبط موسیقی ایرانی شاخص است، بلکه از نظر تاریخی نیز نشانه ای بارز از مهم‌ترین همکاری‌های هنری این خواننده نامدار به شمار می آید؛ همکاری او با میرزا اسدالله خان اتابکی، نوازنده برجسته تار و سنتور که از جمله شاگردان سُرورُ المُلک بود و همچنین از دوستان قدیمی و نزدیک جناب دماوندی به شمار می آمد.
میرزا اسدالله خان شخصیتی چند وجهی داشت؛ هم اهل موسیقی و ذوق هنری بود و هم در عرصه‌های اداری فعالیت می کرد. او در دوره‌ای رياست دفتر جعفرقلی‌خان بختیاری، وزیر پست و تلگراف دولت ایران در دوره سلطنت احمدشاه قاجار و همچنین وزیر جنگ کشور در دولت محمد علی فروغی، هنگامی که رضاشاه تازه بر مسند قدرت تکیه زده بود را بر عهده داشت. دقیقاً در همان دوران جناب دماوندی نیز در دستگاه سردار اسعد سوم به عنوان مشاور مالی و حقوقی فعالیت می کرد. حاصل دوستی دیرینه این دو هنرمند، مجموعه ای از همکاری های فرهنگی و هنری شد که آواز شور 1 جناب دماوندی و برگزاری کنسرت های خیریه ای در شهرهای مختلف، با عنوان رستاخیز شهریاران ایران از جمله ماندگارترین آنان است. در فیلم مستند جناب دماوندی، کامل به ماجرای معرفی جناب دماوندی به میرزا حسینقلی خان فراهانی توسط میرزا اسدالله خان اتابکی پرداخته شده است.
میرزا اسدالله خان اتابکی که بود؟!
میرزا اسدالله خان اتابکی، یکی از شاگردان سرورالملک و از چهره های کمتر شناخته شده اما اثرگذار در تاریخ موسیقی اواخر قاجار است. او در سال 1291 علاوه بر نوازندگی تار در آثار جناب دماوندی با هنرمندان دیگری هم همکاری کرد. هر چند که از میرزا اسدالله خان اطلاعات بسیار اندکی در دست می باشد، اما براساس تحقیقات ما، او از اقوام نزدیک همسر بازیگر مشهور سینمای ایران، زنده یاد نصرت کریمی بوده و در کنار فعالیت های هنری اش، سال‌ها در تشکیلات سرداران بختیاریف علی قلی خان و جعفر قلی خان، به کارهای حقوقی و دفتری مشغول بوده است. شایان یادآوریست که او از همین مسیر با جناب دماوندی آشنا شد. دوستی آنان تا حدی بود که در صفحه اذان معروف جناب دماوندی، ترجمه فارسی را میرزا اسدالله با لحنی شیوا بیان می کند.
هنرمندانی که در ضبط آواز شور 1 جناب دماوندی در سال 1291شرکت داشتند
میرزا اسدالله خان اتابکی
نوازنده تار
جناب دماوندی
خواننده
آواز شور ۱ جناب دماوندی؛ یادگار همکاری با میرزا اسدالله خان اتابکی
تنها اثر ضبط شده از همکاری دماوندی و اتابکی، صفحه ای در دستگاه شور است که بعدها با عنوان آواز شور ۱ جناب دماوندی و آواز شور 2 در روی دیگرش شناخته شد. در این اثر، دماوندی غزلی از فروغی بسطامی را برگزیده است؛ غزلی که با حال و هوای عارفانه‌اش، با روح دستگاه شور به خوبی هم‌خوانی دارد. این شعر، تصویری از عاشقی صبور و وفادار است که با رضای دل، سختی جفای معشوق را می پذیرد و امید به وصال را در دل نگاه می دارد. دماوندی در اجرای این غزل، با بیانی آرام و لحنی آمیخته به اندوه، مفهوم شعر را به زیبایی اجرا می کند. ورود او در ابتدای قطعه و همچنین تحریرهای ظریفش در پایان هر مصرع و سپس مکث های فکر شده او، همگی همچون امضایی منحصربفرد از او حتی با وجود ضعف کیفیت صدا کاملاً واضح است. اتابکی نیز با تار خود در پس‌زمینه پاسخی نرم می‌دهد که همچون انعکاس احساسات خواننده است. این هماهنگی میان ساز و آواز، باعث شده آواز شور ۱ جناب دماوندی به یکی از درخشان‌ترین نمونه‌های تلفیق معنا و موسیقی در آثار آوازی آن دوران مبدل گردد.
دستگاه شور و جایگاه آن در آواز ایرانی
دستگاه شور را می‌توان مادر موسیقی دستگاهی ایران دانست؛ ریشه‌ی بیشتر آوازها و گوشه ها از آن منشعب می‌شود. این دستگاه با طبیعتی درونی، صمیمی و اندوهگین، بیش از هر دستگاه دیگری برای بیان حالات روحی عمیق، حس دلدادگی و شکوه‌های عاشقانه به‌کار می‌رود. شور، برخلاف دستگاه‌هایی چون ماهور یا همایون که رنگی از شکوه یا وقار دارند، صدایی از دل مردم است؛ زبانی که در آن سادگی و سوز در کنار یکدیگرند. در سنت موسیقی قاجار، شور معمولاً مایه آغاز محافل موسیقی بود، زیرا هم توانایی خواننده را در تحریر و جمله‌پردازی نشان می‌داد و هم مخاطب را به فضای درونی‌تر موسیقی می‌کشاند.
متن شعر آواز شور 1 جناب دماوندی
بر آن سَرَم که جفاي تو را به جان خَرَم
در اين معامله گَر عمرِ من وفا کند
سِزاي مردمِ بيگانه را دَهَم روزي
که روزگار مَرا با تو آشنا کند
جایگاه آواز شور در کارنامه جناب دماوندی
در آواز شور ۱ جناب دماوندی، صدای خواننده با همراهی تار میرزا اسدالله خان، در حد فاصل میان سوز و متانت حرکت می‌کند. این آواز نمونه درخشانی از برداشت کلاسیک از شور است؛ بدون زیاده روی در تحریرها، با حفظ وقار و معنای شعر. شور در اینجا نه فقط به عنوان یک دستگاه، بلکه به منزله حالتی روحی جلوه می‌کند؛ حالتی میان امید و تسلیم، میان دلدادگی و رضای درون.
اگر از ابتدا همکاری جناب دماوندی را با هنرمندان مختلف بررسی کنیم، یعنی از همکاری او با میرزاحسینقلی خان فراهانی، علی اکبرخان شهنازی، حسین خان اسماعیل زاده و در این صفحه با میرزا اسدالله خان اتابکی یا حتی صفحات اذان و مناجات که هیچ سازی، آوازش را همراهی نمی کند، در خواهیم یافت که او توانایی بی نظیری در همرنگ کردن صدای خود با هر محیط داشته است. یعنی اگر کمانچه نواخته می شود، یا تاری با زخمه هایی گوناگون، او در ارائه بهترین آوازی که همخوان با محیط پیرامونش باشد، در مقاوم یک استاد واقعیست. اینکه می تواند کوک را در طول تمام مناجات، بدون اینکه سازی نواخته شود، ثابت نگاه دارد، خود گواهی بر این ماجراست.
آثار پیشنهادی مرتبط با آواز شور 1 جناب دماوندی
